عبدالله بن زبیر معروف به «ابن زبیر» ، تنها خلیفه مکه (از 64/65 تا 73 هجری/ از 684 تا 692 میلادی)

عبدالله ابن زبیر(از 2 تا 73 هجری/ از 624 تا 692 میلادی) نوه دختری ابوبکر

عبدالله ابن زبیر که پیش تاریخ نگاران اسلامی بیشتر به «ابن زبیر» معروف می باشد، پسر زبیر بن عوام، یکی از اولین اصحاب (حواری، یاور) بزرگ محمد پیمبر مسلمانان، است. عبدالله اولین مولود مسلمان زاده بود که 20 ماه بعد از مهاجرت محمد و اصحاب نزدیکش از مکه به مدینه و در سال دوم هجری(624 میلادی) در مدینه به دنیا آمد. پدرش زبیر ابن عوام بن خویلد از بزرگان قبیله بنی اسد قریش، برادرزاده خدیجه بن خویلد، اولین همسر محمد پیام آور اسلام، بود. اسماء مادر عبدالله و همسر زُبیر که به ذات النطاقین (صاحب دو کمربند؛ از نظر اصل و نسب) معروف بود، دختر بزرگ ابوبکر، اولین خلیفه راشدین، و خواهر ناتنی ام المومنین عایشه، دومین و به گفته‌هایی سومین همسر محمد رسول الله، بود. ضمناً مادربزرگ پدری عبدالله، صفیه دختر عبدالمطلب، عمه محمد پیمبر مسلمانان، بود. بنابراین عبدالله ابن زبیر از طرف پدر و مادر نسب به پیمبر مسلمانان می‌رساند و برای خیل عظیمی از مسلمانان سُنی، بعد از مرگ یزید بن معاویه در سال 64 هجری، و در دوران اغتشاشات و جنگهای داخلی میان اعراب برای کسب قدرت، «عبدالله ابن زُبیر» برای نُه سالی (از 64 تا 73 هجری) خلیفه آنان بود که در مکه مستقر شده بود. عبدالله ابن زبیر از شش زنش دوازده پسر به نام های؛ ابوبکر، خبیب، حمزه، عباد، ثابت، هاشم، قیس، عروه، زبیر، عامر، موسی، بکر و چهار دختر به نامهای؛ اُم حکیم، فاطمه، فاخته و رقیه ، و پسری نیز از یکی از کنیزانش بنام عبدالله داشت.

نوجوانی عبدالله ابن زُبیر

بنابر روایات آل زبیر، عبدالله که بعدها برادرانی معروف چون عروه، حمزه و مصعب داشت، همینکه زبان گشود بجای اینکه مامان یا بابا بگوید می‌گفت «شمشیر، شمشیر»، و او بدرستی میگفت؛ رُشد کودکی او همزمان با رُشد و تکثیر اولیّه مسلمانان بود و با شمشیر سرباز اسلام بودن و بقول عمربن الخطاب «رواج دین اسلام با شمشیر در سراسر جهان» وظیفه قوم عرب بود و یا اینکه اعراب باید «حرفه اصلی خود را سربازی قرار بدهند تا دیگران از آنها بیم داشته باشند و اوامر آنها را اطاعت کنند» (عایشه بعد از پیمبر)، و عبدالله شش ساله بود که مکه توسط ده هزار مسلمان مسلح بدون شرط و شروطی تسلیم قوای محمد رسول الله شد (8 هجری/630 میلادی) و مدتی بعد عده‌ای از قبایل جنوبی و شمالی مکه نیز یا به اجبار و یا بخاطر رسیدن به غنایم مسلمان شدند و از آنجاییکه در تمامی جنگها زبیر پدر عبدالله شرکت فعال داشت بنابراین عبدالله با شمشیری که از پدرش دریافت کرده بود بعنوان پسر صحابی بزرگ (ابن زبیر=پسر زبیر) همواره در کنار پدرش در گوشه و کناره جنگها بود.

بعد از فتح مکه و جنگ طایف و در سال 9 هجری، «هراکلیوس» شاه مسیحی اُرتودکس روم شرقی که اعراب «هرقل» خطابش میکنند برای ترساندن قوای مسلمانان مدینه و مکه با سپاهی بزرگ که از همراهی اعراب مسیحی قبایل عامله، لخم، جُذام و غَسّان نیز برخوردار بود بسوی منطقه تبوک که دارای قلعه و دیواری استوار در کنار مرز شام و عربستان شمالی بود حرکت کرد و همینکه خبر حرکت سپاه هراکلیوس توسط تاجرین نبطی مصری به مسلمانان رسید محمد پیمبر مسلمانان از نیروهایش در مدینه و مکه خواست تا برای حرکت بسوی تبوک خود را آماده کنند و اینکه مخارج این غزوه را نیز خودشان بعهده گیرند و از آنجاییکه مدینه در آنسال در قحطی و خشکسالی بسر میبرد، این امر و ترس از قوای روم شرقی باعث شد عده‌ای که به اجبار مسلمان شده بودند با بهانه جویی از رفتن به این جنگ طفره روند و با شایعاتی که از طرف دشمنان و «منافقان» درست شده بود باعث شده بود میان قبایل اعراب مسلمان دو دستگی بوجود آید و در این میان آنانیکه هنوز دلبستگی دینی و اعتقادی و قومی اجداد و پیشینیان خود را از دست نداده بودند بفکر نقشه قتل محمد رسول الله افتادند. اما چنانچه طبری روایت کرده: خدای محمد با توسل به جبرییل او را از نقشه قتلش آگاه کرد، و همینکه سپاه پیامبر مسلمانان بعد از سه و بقولی ده روز و بدون جنگ و خونریزی از تبوک سوی مدینه حرکت کرد مابین راه ابتدا در گردنه ای نقشه قتلش را خُنثی کرد، سپس وقتی که به «ذی اوان» که تا به مدینه یکساعت فاصله داشت، رسید و چنانکه نوشته اند: وقتی پیمبر برای سفر تبوک آماده میشد بنیانگزاران مسجد ضرار پیش وی آمدند و گفتند «ای پیمبر خدا، ما برای علیل و محتاج و شب بارانی و زمستان مسجدی ساخته‌ایم و دوست داریم که بیآیی و آنجا نماز کنی.» پیمبر گفت «من اکنون سر سفرم و فرصت نیست، انشاء الله اگر بازگشتیم بیآییم و آنجا نماز کنیم.» و چون پیمبر در ذی اوان فرود آمد از کار مسجد خبر یافت (به روایتی به پیمبر خبر دادند که محل تجمع منافقان و توطئه گران بود) و مالک بن دخشم بنی سالمی و معن بن عدی عجلی را پیش خواند و گفت «بروید این مسجد را که بنیانگزارانش ستمگرانند ویران کنید و بسوزید» و آن دو کس شتابان برفتند تا به محله بنی سالم، قوم مالک بن دخشم، رسیدند و او در خانه‌اش شاخه خرمایی برگرفت و آتش در آن زد و دوّان برفتند تا به مسجد ضرار رسیدند که کسان در آن بودند و مسجد را بسوختند و به ویرانی دادند و کسانی که در مسجد بودند پراکنده شدند و مدتی بعد نیز آیاتی درباره آنان بر پیمبر نازل شد. (تاریخ طبری؛ از محمدبن جریر طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ 1375، از انتشارات اساطیر، ج 4، ص 1241)

در سال ده هجری قوم سلامان، قبیله غسان، طایفه غامد، مسلمان شدند و قبیله ازد و خثعم و طایفه زبید و مراد و مذحج یمن بتوسط علی مسلمان شدند و طایفه عبدالقیس که نصرانی بودند بخاطر جارود که رهبر این طایفه بود، و طایفه بنی حنیفه یمامه و عده زیادی از قبایل دیگر نیز در شبه جزیره مسلمان شدند و هنوز چهار ماهی از مسلمان شدن طایفه بنی الحارث توسط خالدبن ولید نگذشته بود که محمد رسول الله بعد از مریضی در اواخر سال ده هجری درگذشت.

عبدالله ابن زبیر در دوران خلافت پدربزرگش ابوبکر (11 تا 13 هجری/ 633 تا 635 میلادی)

بعد از وفات پیامبر مسلمانان در اجتماعی و با کمک عمربن الخطاب، ابوبکر پدربزرگ عبدالله بن زبیر خلیفه (جانشین الله بر مسلمانان) شد و همزمان با خلیفه گری ابوبکر قبایل متعددی از اسلام برگشتند و تاج بر سر نهادند از جمله در بحرین و عمان و عده‌ای ادعای نبوت (پیغمبری) کردند از جمله طُلیحه بن خُویلد اسدی، اسود عنسی در یمن، مسیلمه بن حبیب حنفی در یمامه و سجاح دختر حارث تمیمی که سپس با مُسیلمه ازدواج کرد و عده‌ای از دادن زکات خودداری کردند. ابوبکر سردارانش و از جمله اسامه بن زید، زیاد بن لبید بیاضی، شرحبیل بن حسنه، ثابت بن قیس و خالدبن ولید را بجنگ آنان فرستاد که عده زیادی از مرتدین کُشته و زن و بچه هایشان به کنیزی و بردگی بُرده شدند.

در این دوران ابن زبیر که ده سالی از عمرش گذشته بود و بنابر حدیثی (روایتی، گفته ای) از برادرش عروه بن زبیر (برادر کوچکتر و فقیه و نویسنده و روایت کننده حدیث): روزی عروه و مُصعب و عبدالله (سه برادر) در مسجد الحرام مکه نشسته بودند و هر کدام از آرزویی که در سر داشتند سخن می‌گفتند و عبدالله می‌گفت میخواهد روزی خلیفه در مسجد الحرام باشد و مُصعب دوست داشت زنی زیبا از عراق بگیرد و عروه میخواست زاهد و پارسایی را پیشه خود کند.

زُبیربن عوام در جنگ یرموک و فتح دمشق بفرماندهی خالدبن ولید (13 هجری)

هنوز دو سالی از خلیفه گری پدربزرگ عبدالله، ابوبکر نگذشته بود که جنگ یرموک در سال 13 هجری بوقوع پیوست، که زمینه فتح دمشق، اُردن و فلسطین یا بیت المقدس بود. در جنگ یرموک و فتح دمشق به فرماندهی خالدبن ولید، قوای مسلمانان به 46 هزار کس میرسیدند و بنا بر روایت عباده و خالد «یک هزار کس از یاران پیمبر حضور داشتند و از جمله یک‌صد کس از جنگاوران بدر حضور داشتند» و زبیر پدر عبدالله نیز فرمانده یکی از دسته های مسلمانان در کنار یزیدبن آبی سُفیان بر پهلوی چپ سپاه مسلمانان بود و عبدالرحمان پسر هیجده ساله خالدبن ولید نیز فرمانده یکی از دسته ها بود. اما هنوز دمشق فتح نشده بود که ابوبکر عتیق، خلیفه رسول خدا، بعد از دوسال وچهار ماه خلافت درگذشت و قبل از وفات خود، عمر را برای جانشینی خود برگزید. (تاریخ طبری؛ از محمدبن جریر طبری، ترجمه ابوالسم پاینده، از انتشارات اساطیر، چاپ 1375، ج 4، ص 1537)

عبدالله ابن زبیر نوسال در فتح دمشق و جنگ راهط در دوران عمربن الخطاب (13 تا 23 هجری/ 634 تا 644 میلادی)

اندکی بعد از خلافت عمر، دمشق فتح شد. عمر نیز بخاطر کارهای ناشایست خالدبن ولید در دوران ابوبکر و در مورد کُشتن مالک بن نویره مسلمان و نیروهایش بوقت اسارت و ازدواج با اُم تمیمه زن مالک، که اعراب خوش نداشتند در زمان جنگ زن بگیرند و آنرا زشت می دانستند، ابوعٍبیده بن جرّاح را بجای خالدبن ولید گماشت و حتی به ابوعُبیده دستور داد عمامه از سر خالد بردارد و اموال او را نصف کند (بگفته ای ابوعبیده نعلین خالدبن ولید را هم نصف کرد) و دستورش (به ابوعبیده) داد تا بجنگ ادامه دهد و بعد از پیروزی برای کمک به سعدبن آبی وقاص، برای جنگ قادسیه، عازم عراق و مرز دیار پارسیان گردد. و بنابر روایت «عروه بن زبیر»، عبدالله نوسال نیز در ادامه جنگ یرموک با غلامان همراه پدرش بود و عروه روایت می کند: یکی از مسلمانان درباره رفتار مردم لخم و جُذام (این دو قوم مستعرب ابتدا بهمراه دیگر قبایل عربی مثل بلقین و بلی و عامله و قضاعه و غسان در شام در کنار هراکلیوس شاه روم شرقی بودند که بعد از پیروزی های مسلمانان و فتح دمشق جبهه عوض کرده و به مسلمانان پیوسته بودند) در جنگ مرج راهط که در ادامه جنگ یرموک و فتح دمشق بود (14 هجری) شعری گفت بدین مضمون: «مردم لخم و جذام در کار گریز بودند/ و ما و رومیان در مرج (راهط) به کشاکش بودیم/ اگر پس از این بیآیند (مردم لخم و جُذام) با آن‌ها کاری نداریم». و در ادامه عروه از زبان عبدالله روایت می کند: عبدالله بن زبیر گوید: به سال یرموک با پدرم بودم و چون مسلمانان آرایش جنگ گرفتند، پدرم زبیر زره پوشید و بر اسب نشست و به دو تن از غلامان خویش گفت «عبدالله را پیش بار نگهدارید که نوسال است» پس از آن برفت و به سپاه پیوست و چون مسلمانان و رومیان جنگ انداختند جمعی را دیدم که بر تپّه ای ایستاده بودند و جنگ نمی کردند. من اسبی را که زبیر پیش بار نهاده بود بگرفتم و برنشستم و سوی آن جمع رفتم و با آن‌ها ایستادم و با خود گفتم «ببینم چه می کنند» و دیدم که ابوسفیان بن حرب با تنی چند از پیران قریش از مهاجران فتح مکه ایستاده بودند و جنگ نمی‌کردند و چون مرا دیدند که نوسال بودم به من توجه نکردند. گوید: بخدا چنان بود که وقتی مسلمانان عقب می‌رفتند و کار رومیان بهتر میشد می گفتند «زردها، بیشتر، بیشتر» (مردم لخم و جذام) و چون رومیان عقب می‌رفتند و مسلمانان تفوق می یافتند می‌گفتند «ای دریغ از زردها». و من از گفتار آن‌ها در شگفت بودم و چون خداوند رومیان را هزیمت کرد و پدرم زبیر باز آمد قصه آن جمع را با وی بگفتم که خندید و گفت «خدایشان بکُشد که از کینه دست بر نمی دارند، اگر رومیان بر ما غلبه یابند به آن‌ها چه میرسد؟ ما که برای آن‌ها از رومیان بهتریم (زبیر راست می گفت؛ اگر رومیان پیروز می‌شدند پیش اعراب مسلمان ژنده پوش -بقول بربر های لواتی آفریقایی- از زر و سیم خبری نبود اما اگر مسلمانان بر رومیان پیروز می‌شدند از چنان غنیمتی چه از نظر زر و زیور و کنیزان خوش برو روی بنی الاصفری -زن رومی- برخوردار میشدند که بقول خودشان؛ تا آن موقع کس از مسلمانان عرب چنان غنیمتی بخود ندیده بود).

و همانطوریکه گفته شد در ادامه همین جنگهای یرموک و فتح دمشق و اُردن و فلسطین بود که عمر به فرماندهان این جنگها دستور داد بطرف قادسیه و سپاهیان سعدبن آبی وقاص روند و با او در جنگ با پارسیان شرکت کنند. اما آنچه روایتهای تاریخی بما میگویند، زُبیربن عوام با پسرش عبدالله و غلامانش بین سالهای 14 تا 20 هجری، که سرزمین پارسیان تقریبا فتح شده بود، در جنگ با دولت پارسیان ساسانی شرکت نداشتند و یا اینکه روایت در این مورد نیست.

فتح اُردُن ، ایلیا و بیت المقدس توسط ابوعُبیده بن جرّاح

ابن واضح یعقوبی در «تاریخ یعقوبی» روایت می‌کند: ابوعُبیده بن جراح بعد از فتح اُردن رو بسوی بیت المقدس نهاد و مردم ایلیا (در این دوران بیت المقدس را رومیان ایلیا می گفتند) را محاصره نمود اما مردم آنجا سرسختی و شکیبایی کردند و خواستار آن شدند که خلیفه خود با آنان صلح کند. پس ابوعُبیده به عمر نوشت و عمر رهسپار شام شد و عثمان بن عفان را در مدینه جانشین گذاشت و خالدبن ولید را فرا خواند و از او دلجویی کرد و او را فرمود با گروهی بر مقدمه باشد و این در رجب سال 16 و به روایت طبری در سال 17 هجری بود و سپس بسوی بیت المقدس رهسپار گردید و آن را با صلح گشود و برای ایشان صلحنامه ای نوشت. مردم در صلح بیت المقدس اختلاف کرده اند؛ گفته‌اند که با یهود صلح کرد و گفته‌اند با نصاری (مسیحیان)، و آنچه بر آن اجماع شده نصرانیان است. (تاریخ یعقوبی، با ترجمه محمد ابراهیم آیتی، جلد دوم، ص 31)

عمروبن عاص و زُبیربن عوام در فتح اسکندریه و مصر (20 هجری/642 میلادی)

عمروبن عاص به عمر گفت: ای امیرمومنان مرا اذن می‌دهی تا رهسپار مصر گردم؟ چه ما اگر آن را بگُشاییم نیرویی برای مسلمین خواهد بود و ثروت مصر از همه سرزمینها بیشتر و در نبرد از همه زبونتر است. عمروبن عاص پیوسته ارزش مصر را در نظر عمر بزرگ می‌کرد و فتح آن را آسان می‌نمود تا آنکه او را بر چهارهزار نفر که همه از قوم عک بودند فرماندهی داد و باو گفت: بزودی نوشته‌ام بتو میرسد، پس اگر پیش از آنکه بسرزمین مصر قدم نهی نوشته‌ام بتو رسید و در آن تو را فرمودم که از مصر صرف نظر کنی، پس باز گرد، لیکن اگر به مصر درآمدی و سپس نوشته‌ام بتو رسید، پس راه خود را پیش گیر و از خدا (الله) یاری خواه.

عمروبن عاص با شتاب رهسپار شد و چون به «رفح» آخرین آبادی فلسطین رسید، فرستاده عمر با نوشته‌ای رسید، پس نامه را باز نکرد و پیش رفت تا به قریه ای نزدیک «عریش» رسید و نامه را خواند و سپس پرسید: این قریه از کُجا است؟ گفتند: از مصر. گفت: پس امیرمومنان مرا فرموده اگر پای من بزمین مصر رسیده باشد و آنگاه نامه اش بمن رسد راه خود را در پیش گیرم و از خدای یاری بخواهم. تا آنکه به «فرما» رسید و در حدود سه ماه با او نبرد کردند. سپس خدای پیروزیش داد و پیش رفت تا به «اُم دُنین» رسید و با او نبردی سخت کردند و فتحی بدست نیآمد و به عمر نوشت و از وی کمک خواست. پس عمر چهارهزار نفر فرستاد و به عمروبن عاص نوشت که بر هر هزار مردی، مردی گُماشته است که بجای هزار مرد است، از جمله زُبیر بن عوام و مقداد بن اسود و عباده بن صامت و خارجه بن حذافه و بقولی مسلمه بن مخلد. پس نبردی سخت کردند، سپس زُبیر بن عوام گفت: من جان خود را براه خدا می‌دهم و امیدوارم که خدا مسلمین را فاتح کند، پس شبانه نردبان را در کنار قلعه نهاد و سپس بهمراه گروهی بدرون قلعه ریختند و مسلمین تکبیر گفتند. پس چون جنگ بسختی کشید خواستار صلح شدند، بعضی گفته‌اند که مقومس والی مسیحی مصر با عمروبن عاص بقرار پرداختن دو دینار برای هر مردی صلح کرد و بقولی صلحی نبود و بزور گشوده شد.

سپس عمروبن عاص پیش رفت تا به اسکندریه رسید و لشکریان روم در آنجا بودند و دارای سه قلعه بود. پس با عمروبن عاص نبردی سخت کردند و سه ماه جنگ میان آنان ادامه داشت و مقومس از عمروبن عاص خواسته بود که با او صلح کند بدین ترتیب که از اسکندریه صرف نظر کند و هر کس از اینان را که بخواهد بکشور روم رود آزاد گذارد و هر کس بماند دو دینار خراج گذار باشد. عمروبن عاص پیشنهاد او را پذیرفت لیکن چون خبر به هرقل یا هراکلیوس پادشاه روم رسید در خشم شد، پس مقومس (با عمروبن عاص) گفت: من خیر و مصلحت رومیان را خواستم و آنان مرا خیانتکار شمردند اکنون آنچه را از من پذیرفتی از ایشان مپذیر. (تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، جلد دوم، ص 32 تا 34)

پس عمروبن عاص چهارده هزارهزار دینار از خراج سرانه آن‌ها از قرار هر نفری یک دینار، و خراج غلّات ایشان از هر صد اردبی دو اردب، فراهم آورد و کارمندان هرقل را بیرون کرده، و هرقل پادشاه روم بمُرد و آن بر سُستی و زبونی ایشان افزود، و چون معاویه بن حدیج کندی از طرف عمروبن عاص خبر فتح اسکندریه را به عمربن خطاب رساند، عمر بسجده افتاد و به عمروبن عاص نوشت که خوارو باری باندازه کفایت عموم مسلمانان از راه دریا به مدینه حمل کند و عمروبن عاص خوارو باری در بیست کشتی که هر یک سه هزار اردب و کمتر و بیشتر بار شده بود به بندر جار رساند و عمر بهمراه بزرگان اصحاب محمد رسول الله وارد جار شد و کشتیها را نگریست و آن خواروبار را در دو کاخ انبار کرد. (تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، جلد دوم، ص 42 تا 43)

اما طبری در اثرش «تاریخ طبری» از فتح مصر و اسکندریه که در آن دوران پایتخت مصر بوده، از ابوجعفر روایت می کند که او میگوید: به گفته ابواسحاق، مصر به سال بیستم گشوده شد. ابومعشر نیز گوید که مصر به سال بیستم و اسکندریه به سال بیست وپنجم گشوده شد. اما به گفته واقدی فتح مصر و اسکندریه به سال بیستم بود و به پندار سیف، مصر و اسکندریه به سال شانزدهم گشوده شد. و یکی از مردم مصر بنام قاسم بن قزمان به نقل از زیادبن جزء زبیدی که هنگام فتح مصر و اسکندریه جزو سپاه عمروبن عاص بوده گوید: اسکندریه را در ایام خلافت عمربن خطاب به سال بیست ویکم یا بیست ودوم گشودیم.

ابن اسحاق گوید: وقتی عمر از شام فراغت یافت به عمروبن عاص نوشت که با سپاه خویش سوی مصر رود و او برفت و به سال بیستم «باب الیون» را گشود و از دهات روستایی مابین آنجا و اسکندریه گذشت تا به «بلهیب» یا «دهکده رنس» رسید و اسیرانش نیز به مدینه و مکه و یمن رسیده بودند (برای فروش در بازارهای مکاره). فرمانروای اسکندریه کس پیش عمروبن عاص فرستاد که من به کسانی که بنظرم از شما گروه عربان منفورتر بودند، یعنی پارسیان و رومیان، جزیه میدادم اگر بخواهی به تو جزیه میدهم به شرط آنکه هرچه اسیر از سرزمین من گرفته‌اید پس دهید. عمروبن عاص به او پیغام داد که پشت سر من امیری هست که نمی‌توانم بی نظر او کاری را به سر برم. من آنچه را که تو به من پیشنهاد کرده‌ای برای او می نویسم، اگر پذیرفت، من نیز می‌پذیرم. فرمانروای اسکندریه گفت چنین باشد.

آنگاه عمروبن عاص به عمربن خطاب نوشت و عمر به عمرو چنین نوشت: «نامه تو رسید که نوشته بودی فرمانروای اسکندریه پیشنهاد کرده که جزیه دهد، بشرط آنکه اسیران سرزمین وی را پس بدهی. بجان خودم جزیه ای که پیوسته به ما و مسلمانان پس از ما رسد به نزد من خوشتر از غنیمتی است که تقسیم شود و گویی نبود. به فرمانروای اسکندریه پیشنهاد کن به تو جزیه دهد به این شرط که اسیران آن‌ها را که به دست شماست میان اسلام و دین قومشان مخیر کنید: هرکه اسلام اختیار کرد جزو مسلمانان است و تکالیف و وظایف وی همانند آنهاست و هرکه دین قوم خویش اختیار کرد مانند همکیشان خود جزیه دهد. اسیرانی که به سرزمین عرب پراکنده اند و به مدینه و مکه و یمن رسیده اند، پس دادنشان مُیسر نیست، و نمی‌خواهیم با وی درباره چیزی که انجام نمی‌دهیم صلح کنیم.»

پس از آن اسکندریه گشوده شد و وارد آن شدیم و هر که پندارد که بر اسکندریه و دهکده های اطراف آن جزیه نبود و مردم آن پیمان نداشتند بخدا دروغ میگوید. قاسم بن قزمان گوید: این حدیث از آنجا به میان آمد که شاهان بنی اُمیه به سالاران مصر می‌نوشتند که مصر به جنگ گشوده شد و آن‌ها بندگان ما هستند، که هرچه خواهیم درباره آن‌ها اراده کنیم و هرچه خواهیم کنیم.

عبده گوید: وقتی عمر سوی مدینه بازگشت، عمروبن عاص سوی مصر رفت و به باب الیون رسید، زبیربن عوام نیز از پی او رفت و آنجا فراهم آمدند که ابومریم جاثلیق (رهبر مسیحیان) مصر با اُسقف و مردم مُصمّم، به مقابله آمدند. مقومس آن‌ها را برای حفظ دیار خویش فرستاده بود و چون عمروبن عاص آنجا فرود آمد با وی بجنگیدند. عمرو کس فرستاد که شتاب میآرید تا حُجت بر شما تمام کنیم آنگاه در خویش بنگرید و آن‌ها یاران خویش را بداشتند. سپس عمروبن عاص کس فرستاد که من میان دو سپاه می آیم، ابومریم و ابومریام به سوی من آید. آن‌ها پذیرفتند و به همدیگر اعتماد کردند، عمروبن عاص به آن‌ها گفت «شما دو راهب این دیارید، بشنوید که خدا (الله) محمد را به حقّ برانگیخت و او را به حقّ مامور کرد، محمد ما را به حقّ فرمان داد و آنچه را فرمان داشت به سر بُرد، آنگاه برفت که درود و رحمت الله (خدا) بر او باد، و آنچه را به عهده داشت انجام داده بود و ما را به راه روشن نهاده بود. از جمله چیزها که به ما دستور داد این بود که حُجت به کسان تمام کنیم. پس ما شما را به اسلام می‌خوانیم هرکه بپذیرد همانند ماست و هرکه نپذیرد جزیه بر او عرضه کنیم و حفاظت او را به عهده گیریم، پیمبر ما گفته که ما دیار شما را فتح می‌کنیم و به سبب خویشاوندی که در میانه هست (یهودان، مسیحیان و مسلمانان جزء ادیان ابراهیمی هستند)، سفارش شما را به ما کرده و به همین سبب اگر بپذیرید تعهُد ما نسبت به شما مُضاعف است. از جمله دستورها که امیر ما داده این است که با قبطیان (هاجر مادر اسماعیل، شاهزاده‌ای قبطی -مصریان اصیل- بود که بعد از غلبه دشمنان قومش، کنیزی قبطی-مصری شده بود که در خدمت سارا زن یهودی ابراهیم یهود بود و هاجر کنیز برای ابراهیم، اسماعیل را آورد که از او بنام نیای اعراب و محمد پیمبر مسلمین یاد میشود) نیکی کنید که پیمبر خدا درباره قبطیان سفارش نیک به ما کرده که نسبت به آن‌ها خویشاوندی داریم و تعهُد حفاظ»

(کشیشان نصاری) گفتند «این قرابتی است دور که جز پیمبران رعایت آن نکنند، زنی نامدار (هاجر) و والامقام بود که دختر شاه ما بود و از مردم منف بود و شاهی از خاندان آن‌ها بود، مردم «عین شمس» بر آن‌ها غلبه یافتند و خونشان بریختند و مُلکشان بگرفتند و به غُربت اُفتادند و او به دست ابراهیم افتاد، آفرین بر او باد (هاجر)، ما را امان بده تا پیش تو باز آییم» عمروبن عاص گفت «کسی همانند من فریب نمی خورد، سه روز مهلت می‌دهیم که بنگرید و با قوم خویش سخن کنید، سپس با شما جنگ می کنیم» گفتند «مدت را بیفزای» و عمروبن عاص روزی و روزی دیگر بیفزود.

پس سوی مقومس رفتند که می‌خواست بپذیرد اما ارطبون نگذاشت جواب موافق دهد و گفت که جنگ باید کرد. ناگهان عمروبن عاص و زُبیربن عوام در معرض شبیخون فرقب قرار گرفتند. اما عمروبن عاص آماده بود و با وی روبرو شدند که با همراهان خویش کُشته شد و سایر کسان را بگرفتند. عمروبن عاص و زُبیربن عوام آهنگ عین شمس کردند که جمع قبطیان آنجا بود. عمروبن عاص، ابرهه الصباح را سوی فرما فرستاد که آنجا فرود آمد و نیز عوف بن مالک را سوی اسکندریه فرستاد و هر یک از آن‌ها به مردم شهری که مقابل آن بودند گفتند اگر برون آیید در امان خواهید بود. گفتند «چنین باشد» اما در انتظار مردم عین شمس بودند و مسلمانان کسانی را که مابین دو شهر بودند به اسیری گرفتند.

ابوعثمان گوید: وقتی عمروبن عاص در عین شمس با جماعت مقابل شد، پادشاهی میان مردم «قبط» و «نوبه» مشترک بود و زُبیربن عوام همراه عمروبن عاص بود، مردم مصر به شاهشان گفتند «با قومی که کسری و قیصر را بشکستند و بر دیارشان تسلط یافتند چه خواهی کرد؟ با این جماعت صلح کُن و پیمانی ببند و با آن‌ها مقابله مکن و ما را مقابل آن‌ها مبر.» و این به روز چهارم بود اما شاه نپذیرفت. آنگاه حمله آغاز شد و جنگ درگرفت، زُبیربن عوام به بالای حصار رفت و چون او را بدیدند در را به روی عمروبن عاص بگشودند و به صلح پیش وی آمدند که پذیرفت و زُبیربن عوام به جنگ وارد شهر شد و همراه آن‌ها از در پیش عمروبن عاص آمد و از آن پس که در خطر هلاک بودند پیمان کردند و آنچه به جنگ گرفته شده بود مشمول صلح شد و ذمی شدند.

پیمان صلح مصر

پیمان صلح مصر چنین بود: «بنام خدای رحمان رحیم، این امان نامه ایست که عمروبن عاص به مردم مصر میدهد که جانها و دین و اموالشان و کلیساهایشان و صلیبهایشان و دشت و دریاشان در امان است که در چیزی از آن دخالت نشود و کاهش نگیرد و نوبیان با آن‌ها ساکن نشوند. مردم مصر وقتی بر این صلح همسخن شوند و افزایش نهرشان به پنجاه هزار رسد باید جزیه بدهند. خطاهای دزدانشان را به عهده دارند. اگر کسانی نپذیرند به اندازه آن‌ها جزیه برداشته شود و نسبت به آن‌ها که نپذیرفته اند تعهدی نداریم، اگر نهر به سر رسد و از آن مقدار کمتر شود باندازه آن برداشته شود. هر کس از رومیان و نوبیان به این صلح در آید حقوق و تکالیف وی همانند آن‌ها باشد و هر که نپذیرد و خواهد برود، در امان است تا به امانگاه خویش رسد یا از قلمرو تسلط ما برون شود. آنچه بایدشان داد سه قسمت شود و هر بار یک سوم دادنی را بدهند. پیمان و ذمه خدا و ذمه پیمبر و ذمه خلیفه و ذمه مومنان ضامن این مکتوب است. نوبیانی که بپذیرند باید فلان و فلان مقدار سر کمک بدهند، و فلان و فلان مقدار اسب و از غزا مصون مانند و از تجارت صادر و وارد منع نشوند. زُبیر و عبدالله و محمد شاهد مکتوب شدند. وردان نوشت و شاهد شد.» (تاریخ طبری، از محمدبن جریر طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ 1375، از انتشارات اساطیر، ج 5، ص 1919 تا 1925)

تسخیر سرزمینهای تابع مصر توسط عمروبن عاص (22 هجری/643 میلادی)

پس از این که مسلمانان به رهبری عمرو بن عاص توانستند مصر را فتح نمایند، برای ایجاد امنیت در سرزمین های متصرفی خود و همچنین برای تصرف سرزمین های تابع حکومت مصر عزم تسخیر برقه و طرابلس را داشتند. در این بین حکم خلیفه دوم برای امارت مصر به عمرو بن عاص مزید بر علت شد. ابن اعثم کوفی در کتاب الفتوح خود در این باره می نویسد: «اميرالمومنين عمر آن روز كه معاویه بن ابى سفيان را بر امارت شام مامور مى ‏ساخت، نامه ‏اى هم به عمروبن عاص نوشت و او را امارت مصر داد و فرمود كه برود و مواضعى كه به دست مسلمانان نيامده است از آن ولايت مسلّم گرداند. عمرو بر حكم اشارت اميرالمومنين برفت و یک یک شهر ها را فتح مى‏ كرد. بعضى به جنگ و بعضى به صلح تا به اسكندریه رسيد و اسكندريّه را فتح كرده، آن جا لشكرگاه ساخت. پس، اميرالمومنين عمر بدو چيزى نوشت و او را فرمود كه به ولايت نوبه‏ رود و آن ولايت و ناحيت بربر، برقه‏ ، طرابلس مغرب و مضافات آن چون طنجه، و أفراهنجه تا سوس‏ اقصى را فتح كند.» (ابن اعثم کوفی، بی تا،ص 208)

فتح نوبه، مراقبه، لیده، شتره، زویله، برقه و طرابلُس

عمرو بن عاص نیز پس از دریافت این نامه، در سال 22 هجری بیدرنگ نیرویی سواره فراهم ساخت و رهسپار فتوحات در سرزمین مغرب گردید. «عمروبن عاص خراج اسكندريّه ده هزار دينار كه قرار نهاده بود در آن وقت گرفته بر لشكر خود تفرقه كرد و هر یک را چيزى داده، به جانب نوبه روان شد. آن روز بيست هزار مرد همراه داشت. چون به زمين نوبه رسيد، لشكر را به تاخت و تاراج آن نواحى فرستاد. چون لشكر دست به يغما برآوردند و مردم نوبه حال بر اين منوال ديدند از اطراف و جوانب لشكرها درهم آورده، زياده از صد هزار مرد جمع شدند و روى به جنگ‏ مسلمانان آوردند و جنگ ها كردند كه مسلمانان هرگز مثل آن نديده بودند. در ميدان حرب چندان سرها افکنده و دست ها بريده و چشم ها به زخم تير بركشيده و چشم ها انداخته كه در تحت هيچ حسابى نمى ‏آمد. در آن روز از ايشان زيادت از هفتصد مرد بكشتند. بربريان چون حال بر آن جمله بديدند بترسيدند و امان خواسته، طلب صلح نمودند. عمروبن عاص اجابت كرده سيصد نفر غلام و كنيز، سيصد سر اسب، سيصد سر اشتر، سيصد سر درازگوش، و هم چندين گاو و گوسفند قرار افتاد و صلح مقرّر گشت.

عمروبن عاص اين جمله بستد و از آن جا به جانب مراقبه، ليده، شتره ، و زويله روان شد. به هر شهرى كه می رسيدى با او صلح كردندى و مال مصالحه هم بر آن منوال كه در ديگر شهرها داده بودند بگزاردندى. بعد از آن عمروبن عاص به جانب برقه رفت. چون آن جا رسيد هنوز فرود نيامده بود كه اهل برقه بيرون آمدند و شروع به حرب نمودند. چون خلق بسيار از ايشان كشته شد، به هزيمت شدند و پناه به حصار برده، صلح التماس كردند. صلح بر پانصد برده، سيصد از آن غلام و دو صد كنيزک و چهارپاى قرار افتاد.

عمروبن عاص اين جمله بستد و به اميرالمومنين عمر نامه ‏اى نوشت و او را از چگونگى احوال اين ولايت و فتح هايى كه در اين ولايت او را ميسّر شده بود و كيفيّت مال مصالحه كه او را به دست آمده خبر داد و در نوشته ياد كرد كه در اين ولايت مقام خواهم كرد تا اميرالمومنين در اين باب چه فرمان دهد.» (ابن اعثم کوفی، بی تا 1372،ص 208 تا 209) کسانی که در قبال پرداختن این جزیه با عمروبن عاص مصالحه کردند قوم «بربر های لواته» ساکن برقه بودند. لواتیان بعداً به مسلمانان پیوستند و با آنان مصالحه کردند تا خود را از سلطه حکومت بیزانس برهانند. چنانچه در مصر نیز مقوقس، پیشوای قبطان، پیشقدم شد و علی رغم میل رومیان و بیزانسیان با مسلمانان از در صلح و سازش در آمد. (مونس، 1390، ج1، ص 67)

ابن واضح یعقوبی درباره فتح برقه و طرابلُس آفریقا (در سال 21 هجری) می‌نویسد: وقتی عمروبن عاص برقه را گشود (فتوح البلدان، ص 225) و با آنان بر سیزده هزار دینار صلح کرد بدان شرط که در این سال بابت جزیه شان هر کس از فرزندان خود را بخواهند بفروشند. سپس رهسپار طرابلُس آفریقا شد و آنجا را گشود (فتوح البلدان، ص 227) و به عمربن خطاب نوشت و اجازه خواست تا به دیگر نقاط آفریقا لشکرکشی کند. پس عمر به او نوشت که آن‌ها (دیگر نقاط) پراکنده است و تا زنده باشم هیچ‌کس بدانها لشکرکشی نخواهد کرد. پس بسر بن آبی ارطاه را فرستاد تا با مردم «ودان» و مردم «فزّان» صلح کرد. عقبه بن نافع فهری را که برادر مادری عاص بن وایل سهمی بود، بزمین «نوبه» فرستاد و مسلمانان از نوبیان به نبردی سخت گرفتار آمدند (فتوح البلدان، ص 238) و چون از سرزمین نوبه باز آمدند شهر «جیزه» را خط کشی کردند و عمروبن عاص آن را به عمر نوشت پس عمر بدو نوشت: میان من و خود آبی را قرار مده و در جایی فرود آیید که هرگاه خواستم بر شترم سوار شوم و نزد شما آیم، بتوانم. (تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، جلد دوم، ص 45)

اسکندریه در سال 25 سر به نافرمانی برآورد (فتوح البلدان، ص 223) و عمروبن عاص با آنان جنگید تا آن را فتح کرد و زنان و کودکان را اسیر گرفت و آن‌ها را به مدینه فرستاد پس خلیفه عثمان ایشان را به همان ذمه اولشان باز گردانید و عمروبن عاص را عزل کرد و عبدالله بن سعد بن آبی سرح را والی مصر نمود و همین سبب دشمنی میان عثمان و عمروبن عاص بود. (تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، جلد دوم، ص 56)

ابن زُبیر با عبداللّه بن سعد بن ابی سرح برای فتح مغرب آفریقیه (27 تا 29 هجری/648 تا 650 میلادی) در دوران عثمان بن عفان

گام بعدی در فتح مغرب افریقا در زمان خلیفه سوم عثمان بن عفان (24 تا 35 هجری/645 تا 656 میلادی) اتفاق افتاد. در سال 27 هجری عبداللّه بن سعد بن ابی سرح که از سوی عمر و سپس از طرف عثمان حکومت مصر یافته بود با بیست هزار جنگجو، راهی افریقیه شد و عقبه بن عامر جهمی را نایب خود در مصر قرار داد. پادگان برقه نیز به سرداری عقبه بن نافع با او همراه شدند. عقبه را عمرو بن العاص بر آن نواحی فرمانروایی داده بود. جنگجویان مسلمان نخست آهنگ طرابلس کردند. طرابلس در آن ایام غنی‌ترین و استوارترین ثغور افریقیه بود. رومیان با صدو بیست هزار جنگجو به سرداری گریگوریوس یا جرجیر حاکم رومی افریقیه به مقابله با مسلمانان برخاستند. چون مسلمانان از حرکت جرجیر خبر یافتند محاصره طرابلس را رها کردند و به رویارویی رومیان رفتند. میان دو لشکر چند روز نبردهایی سخت درگرفت و این نبردها در بیرون شهر سبیطله (سویتولا) در نزدیکی ویرانه‌های قرطاجنه قدیم بود. سبیطله در این ایام پایتخت افریقیه بود. رومیان شکست خوردند و گریگوریوس سردارشان کشته شد و دخترش نیز به اسارت افتاد (28 هجری/ 648 میلادی). آنگاه عبداللّه بن سعد سبیطله را محاصره نمود و آن را بگشود و ویران کرد و لشکریان خود را به دیگر نواحی فرستاد. اینان تا قفصه پیش رفتند. سپس با مردم سبیطله پیمان بست که جزیه بپردازند. این جنگها پانزده ماه به طول انجامیدند. و چون پادگانی در برقه نهاد و پادگانی در زویله، با کسب غنایم بسیار به مصر بازگردید. (یوسفی غروی: 1380، ج 4، 329؛ عنان، 1370، ج 1، 13)

اختلاف عبدالله بن سعد با عبدالله بن زبیر، که او نیز در این لشکرکشی با وی همراه بود، یکی از دلایل این بازگشت بود و تصرف در خمس غنایم افریقیه توسط عبدالله بن سعد که خبرش به خلیفه عثمان بن عفان رسید نیز یکی از عوامل خشم عثمان بر عبدالله بن سعد بن آبی سرح بود، چون که گفته می شود عبدالله بن سعد این خمس را تحت تصرف مروان بن حکم (پسرعمو و داماد خلیفه عثمان) و خانواده اش قرار داد و عبدالله بن سعد نیز پنجاه هزار دینار آن را برای خود برداشت. نتیجه همه این دخل و تصرف ها آن شد که عبدالله بن سعد بن آبی سرح از فتوحات افریقیه کنار گذاشته شد و به جای او عبدالله بن نافع بن عبدالقیس فهری عهده دار این مسئولیت گردید. وی بعدها جانشین عبدالله بن سعد بن آبی سرح در استانداری مصر شد.

ابن واضح یعقوبی درباره فتح مغرب آفریقیه روایت آورده که عثمان در سال 27 مردم را بفرماندهی عبدالله بن سعد بن آبی سرح بجنگ آفریقا فرستاد. (فتوح البلدان، ص 227) عبدالله با جرجیس (گریگوریوس) که لشکری عظیم داشت، برخورد کرد و او را به اسلام یا جزیه دادن دعوت نمود لیکن زیر بار نرفت و خدای آن گروه را درهم شکست. پس جرجیس خواستار صلح شد و عبدالله بن آبی سرح نپذیرفت و او را شکست دادند تا به شهر سبیطله رفت و جنگ بسختی کشید تا آنکه جرجیس کُشته شد (پیروان آل زُبیریان معتقدند عبدالله ابن زُبیر، شاه روم شرقی، گریگوریوس را با دستانش کُشت) و غنیمت ها فراوان گشت و به دو میلیون وپانصد وبیست هزار دینار رسید، و بعضی روایت کرده‌اند که عثمان دخترش را به مروان بن حکم تزویج کرد (مروان پسر حکم بن آبی العاص بن اُمیه، و حکم عموی عثمان بود که توسط پیمبر به طایف تبعید شده بود) و یک پنجم این مال را بدو بخشید؛ و عبدالله بن سعد بن آبی سرح، عبدالله بن زُبیر را با مُژده فتح نزد عثمان فرستاد و عبدالله بن زُبیر بیست شب راه پیمود تا به مدینه رسید و عثمان را مُژده داد، عثمان به منبر رفت و مردم را بدان خبر داد. عبدالله بن سعد لشکری را بسرزمین نوبه فرستاد، پس از او خواستار متارکه و صلح شدند که در هر سال سیصد برده بدهند و برابر آن خوار وبار و نوشیدنی نزد ایشان بفرستد. (فتوح البلدان، ص 238؛ تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، جلد دوم، ص 58)

عبدالله ابن زُبیر و فرزندان اصحاب محمد با سعیدبن عاص به جنگ طبرستان (30 قمری/ 651 میلادی)

عبدالله بن زُبیر در جنگهای سال 30 هجری برای فتح طبرستان ایران همراه با دیگر فرزندان اصحاب محمد و بزرگان قریش در کنار «سعیدبن عاص» بود و اینکه او و دیگر پسران اصحاب چه نقشی در این لشکرکشی داشتند، هیچگونه روایتی نداریم و فراموش نکنیم یکسال بعد از این لشکرکشی بود که یزدگردسوم بعد از چهارسال جنگ و گریز در مرو کُشته شد. طبری در اثر معروفش «تاریخ طبری»، جنگ طبرستان را از جمله حوادث مهم سال سی ام هجری میداند. او بنا بر روایتهای ابومعشر و واقدی و علی بن محمد مداینی می نویسد: از جمله حوادث این سال غزای طبرستان بود بوسیله سعیدبن عاص (با 80 هزار زره دار و بی زره). ولی بگفته سیف بن عمرو، اسپهبد طبرستان با سویدبن مقرن صلح کرد که به غزای طبرستان نرود و مالی بدو داد و خبر آنرا در خلافت عمر آورده ام. اما به گفته مداینی هیچکس به غزای طبرستان نرفت تا عثمان به خلافت رسید و به سال سی ام سعیدبن عاص به غزای طبرستان رفت.

حنش بن مالک گوید: سعیدبن عاص به سال سی ام از کوفه به منظور غزا آهنگ خراسان کرد، حذیفه بن یمان و کسانی از یاران پیمبر خدا با وی بودند. حسن و حسین و عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر و عمروبن عاص و عبدالله بن زبیر نیز با وی بودند. عبدالله بن عامر نیز به آهنگ خراسان از بصره درآمد و از سعیدبن عاص پیشی گرفت و در ابرشهر منزل کرد.

سعیدبن عاص نیز در قومس منزل کرد که بصلح بود. سپس از آنجا به گرگان رفت که بر دویست هزار با وی صلح کردند. آنگاه به طمیسه رفت که شهری بود بر ساحل دریا و بتمام جزو طبرستان و مجاور گرگان بود و مردم آنجا با وی به جنگ آمدند و چنان شد که نماز خوف کرد و به حذیفه گفت: «پیمبر خدا چگونه نماز خوف کرد؟» حذیفه به او خبر داد و سعیدبن عاص در حالیکه جماعت به حال جنگ بود آنجا نماز خوف کرد.

«مردم طمیسه امان خواستند، سعیدبن عاص امانشان داد بعد همگی را بکُشت» ؛ «شاعر در مدح سعیدبن عاص»

در آنرور سعیدبن عاص با شمشیر به شانه یکی از مشرکان زد که از زیر مرفقش درآمد و دشمن را محاصره کرد که امان خواستند و امانشان داد که یکیشان را نکشد و چون قلعه را گشودند همگی را بکشت بجز یکی، و هرچه را در قلعه بود بگرفت. سعیدبن عاص نامیه را نیز فتح کرد که شهر نبود بلکه صحراها بود. آنگاه سعیدبن عاص به کوفه بازگشت.

کعب بن جعیل در مدح سعیدبن عاص گفت: «نیکو جوانی بود که گیلان در مقابل وی جولان داد/ وقتی که از دستبی و ابهر سرازیر شدند/ بدان ای سعید خیر که مرکوب من/ وقتی سرازیر شد بیم داشتم دست و پایش ببرد/ گویی تو به روز دره، شیر نهان بودی (گویی این آقای شاعر نمیدانست که در حالیکه همه در جنگ بودند سعیدبن عاص با نماز خوف مشغول بود!!)/ که از شیران کنام جدا شده و به صحرا زده بود/ جمعی را راه می بردی که کس پیش از تو راه نبرده بود/ که هشتادهزار زره دار و بی زره بودند».

کلیب بن خلف گوید: «سعیدبن عاص با مردم گرگان (قبل از جنگ با مردم طمیسه) صلح کرد. آنگاه مردم گرگان مقاومت کردند و کافر شدند و از پس سعیدبن عاص کس سوی گرگان نرفت که راه را بسته بودند و هرکه از حدود قومس به راه خراسان میرفت از مردم گرگان در بیم و هراس بود و راه خراسان از فارس به کرمان بود و نخستین کسی که راه را بطرف قومس باز کرد قتیبه بن مسلم بود و این وقتی بود که عامل خراسان شد.

عبدالله ابن زُبیر در جریان نُسخه برداری از قرآن و محاصره و کُشتن خلیفه عثمان بن عفان (35 هجری/656 میلادی)

عبدالله ابن زبیر همچنین از جمله کسانی است که در اغلب حوادث دوره خلافت عثمان بن عفان حضوری فعال داشته و بعد از جمع آوری قرآن ها، او از جانب عثمان مامور به نسخه برداری از قرآن شد. ابن زُبیر در جریان محاصره چهل روزه خلیفه عثمان بن عفان (در 35 هجری) همراه با حسن بن علی و محمد بن طلحه و برادرش و مروان بن حکم و سعیدبن عاص و دیگر فرزندان اصحاب و مردم مدینه، مانع تعرض شورشیان مصری و کوفی و بصری به عثمان شد اما موقعیکه اوضاع از کنترل سران مدینه خارج شد و مدینه تحت کنترل شورشیان بود و بروایتی از تاریخ طبری؛ «کس بیرون نمی شد جز آنکه شمشیر بهمراه داشت» و «هر که به آنها اعتراض میکرد سلاح در او می نهادند»، عبدالله نیز مانند دیگران از پشتیبانی علنی عثمان کنار کشید و خون عثمان توسط مسلمانان اعراب بر روی صحیفه (قرآن)، که او باعث جمع آوری و تدوینش شده بود، ریخته شد (35 هجری/656 میلادی).

عبدالله ابن زُبیر در جنگ جمل (36 هجری) برعلیه خلیفه علی ابن ابیطالب (36 تا 40 هجری) بروایت «تاریخ یعقوبی»

ابن واضح یعقوبی در «تاریخ یعقوبی» می نویسد: بعد از قتل عثمان، علی روز سه شنبه هفت شب مانده از ذی الحجه سال 35، توسط مردم مدینه بخلافت برگزیده شد و نخستین کسی که با او بیعت کرد طلحه بن عبیدالله بود که حبیب بن ذویب می‌گفت: نخستین دستی که بیعت نمود دستی فلج یا ناقص است. و مالک اشتر یمنی بپا خاست و با امیرمومنان بیعت کرد و آنکه بیعت مردم کوفه برعهده او باشد. سپس طلحه و زُبیر بن عوام بپا خاستند و بیعت کردند و آنکه بیعت مهاجران برعهده آنان باشد و سه نفر از انصار با او بیعت کردند و آنکه بیعت انصار و سایر قریش بر عهده آنان باشد و نیز مردم با او بیعت کردند، مگر سه نفر از قریش؛ مروان ابن حکم و سعیدبن عاص و ولیدبن عقبه که زبان آنان بود، که گفت: تو بر همه ما ستم کرده ای، پدرم را در روز بدر دست بسته گردن زدی؛ پدر سعید را که از بزرگان قریش بود در روز بدر کُشتی؛ پدر مروان را دشنام دادی و از عثمان هنگامی که او را از تبعیدگاهش در طایف نزد خویش آورد بد گفتی، پس بیعت ما را بپذیر بدان شرط که آنچه را بدست آوردیم از ما بنهی و آنچه در تصرف ما است ما را معاف داری و کُشندگان عثمان را بکُشی. اما علی بخشم آمد و گفت: آنچه یادآور شدی که من از شما کُشته و تاخته‌ام پس حقّ با شما چنان کرده است؛ و اما نهادن من از شما آنچه را بدست آورده اید، پس مرا نمی‌رسد که از حقّ خدا بگذرم؛ و اما معاف کردن من شما را از آنچه در تصرف دارید، پس آنچه مال خدا و مسلمانان باشد، عدالت شما را فرا میگیرد؛ و اما کُشتن من کُشندگان عثمان را، پس اگر کُشتن آنان بر من واجب باشد، فردا نبرد با آنان بر من واجب خواهد بود. پس مروان گفت: با تو بیعت می‌کنیم و با تو می‌مانیم تا ببینی و ببینیم.(1)

در این موقع اُم المومنین= مادرمومنان عایشه در مکه و در حج بود و بهنگام برگشت به مدینه بود که از ابن اُم کلاب شنید که عثمان کُشته شده است. عایشه گفت: دور و رانده باد. سپس گفت: مردم با که بیعت کرده اند؟ گفت: با طلحه. عایشه گفت: آفرین بر ذوالاصبع. سپس کسی دیگر با او برخورد، پس گفت: مردم چه کردند؟ گفت: با علی بیعت کردند. عایشه گفت: بخدا سوگند دیگر باک نداشتم که آسمان بزمین آید. سپس به مکه بازگشت.

علی بعد از خلافت در مدینه ماند که طلحه و زُبیر آمدند و از خلیفه علی اجازه خواستند تا برای حج عمره به مکه روند. بعضی گفته‌اند علی به آنان و یا بکسی از اصحاب خود گفت: بخدا قسّم قصد عمره نداشتند لیکن قصد بیعت شکنی داشتند. پس آندو در مکه به عایشه پیوستند و او را به مخالفت و بجنگ با علی تشویق کردند. عایشه همراه با طلحه و زُبیر و پسرش عبدالله و گروهی انبوه از جمله مروان بن حکم، داماد و برادرزاده عثمان، و پسرانش و یعلی بن منیه که مالی از بیت المال یمن و به مبلغ چهارصد هزار دینار و بسیاری شتر با خود آورده بود، با لشکریانی رهسپار بصره شدند.

شبانه لشکر عایشه به آبی رسید که به آن «ماء الحواب» می‌گفتند و سگهای آن فریاد می‌زدند. پس عایشه سؤال کرد: این چه آبی است؟ کسی گفت: ماء الحواب. عایشه گفت: انالله و انا الیه راجعون، مرا باز گردانید، مرا باز گردانید، این همان آبی است که پیامبر خدا بمن گفته است: تو آن زن مباش که سگهای حواب بر وی فریاد زنند. پس چهل مرد نزد او آوردند و آنان بخدا سوگند خوردند که اینجا «ماء الحواب» نیست و عایشه قبول کرد. و لشکریان به بصره رسیدند و عثمان بن حنیف عامل علی در بصره بود. او عایشه و همراهانش را از ورود به بصره منع کرد. طلحه و زُبیر گفتند: ما برای جنگ نیآمده بلکه برای صلح آمده‌ایم. پس میان خود پیمان نامه‌ای نوشتند که تا رسیدن امیرالمومنین علی دست بکاری نزنند و هر دسته از دسته دیگر در امان باشد. سپس پراکنده شدند و عثمان بن حنیف سلاح را بنهاد. پس ریش و شارب و مُژه های چشمان و ابروان او را کندند و بیت المال (خزانه) بصره را بغارت بردند و هرچه در آن بود بربودند. پس چون هنگام نماز رسید میان طلحه و زُبیر نزاعی درگرفت و هر یک از آن دو جامه دیگری را کشید تا وقت نماز از دست رفت و مردم فریاد زدند: نماز، نماز، ای اصحاب محمد. پس عایشه گفت: روزی محمدبن طلحه (معروف به محمد عابد، فرزند طلحه پسرعموی عایشه) و روزی عبدالله بن زُبیر (پسر خواهر عایشه) نماز بخوانند و بر این سازش نمودند.

چون علی خبر یافت یکی از بنی نجار بنام ابوحسن بن عبد عمرو را در مدینه جانشین گذاشت و خود رهسپار بصره شد. او چهارصد سوار از اصحاب پیامبر خدا را بهمراه داشت و وقتی علی به «ذی قار» رسید پسرش حسن و عماربن یاسر را بسوی کوفه، که عاملش ابوموسی اشعری از طرف (ابتدا عثمان و بعد) علی بود، فرستاد تا اهل کوفه را براه اندازند. اما ابوموسی اشعری مردم را از یاری علی بازداشت و فقط شش هزار نفر از کوفیان به علی پیوستند و عثمان بن حنیف بر علی درآمد و گفت: ای امیر مومنان مرا با ریش فرستادی و بی ریش نزد تو باز آمدم و داستان را بدو باز گفت. سپس امیرالمومنین وارد بصره شد و «جنگ جمل» در جایی بنام «خریبه» در جمادی الاول سال 36 روی داد.

در این جنگ قوم «بنو ضبه» پیرامون شتر عایشه را گرفتند و پرچم را نیز بدست داشتند، پس دوهزار وهفتصد کُشته دادند و کسی مهار شتر (اُم المومنین) عایشه را نمی گرفت مگر آنکه جان بر سر این کار می نهاد، پس طلحه بن عبیدالله در معرکه کُشته شد، مروان ابن حکم تیری بسوی او انداخت (فراموش نکنیم اینان هر دو در یک جبهه برعلیه علی بودند) و او را از پای درآورد و گفت: بخدا سوگند پس از امروز خون عثمان را نخواهم خواست و من او را کُشتم.

وعلی به زُبیر گفت: ای ابوعبدالله نزدیک من آی تا سُخنی را که من و تو از پیامبر شنیده‌ایم بیآد تو آورم. زُبیر گفت: در امانم؟ علی گفت: در امانی. پس زُبیر نزد وی آمد و علی آن سُخن را بیآد او داد. زُبیر گفت: خدایا من جز در این ساعت این را بیآد نداشتم. و عنان اسب خود را برگرداند تا باز گردد. پس پسرش عبدالله (ابن زُبیر) باو گفت: کُجا؟ گفت: علی سُخنی را که پیامبر خدا گفته بود بیآد من آورد. عبدالله بپدرش زُبیر گفت: نه چنین نیست، بلکه شمشیرهای بُرّنده بنی هاشم چشم تو را خیره کرد. زُبیر گفت: وای بر تو، آیا مانند من به بد دلی سرزنش می شود؟ برای من نیزه ای بیآورید. پس نیزه را گرفت و بر اصحاب علی حمله بُرد. علی گفت: برای این پیرمرد راه باز کُنید که او را بحرب افکنده اند. پس زُبیر میمنه و میسره (چپ و راست) و قلب سپاه علی را شکافت، سپس بازگشت و به پسرش عبدالله گفت: ای بی مادر، آیا بد دل چنین کاری می کند؟ زُبیر از معرکه جنگ کنار گرفت و گذارش به احنف بن قیس افتاد پس احنف گفت: مانند این مرد ندیدم، ناموس رسول خدا (عایشه) را تا به اینجا کشانید و حجاب پیامبر را از او فرو هشت و ناموس خود را در خانه خود پوشیده داشت سپس او را (عایشه) واگذاشت و کناره گیری کرد؟ آیا مردی نیست که حقّ خدا را از او بگیرد؟ پس عمروبن جرموز تمیمی او را تعقیب کرد و در جایی که «وادی السباع» گفته می‌شود، زُبیر پدر عبدالله را کُشت.

جنگ جمل (جنگ شتر) در چهار ساعت روز بود و بعضی روایت کرده‌اند که در آن روز سی وچند هزار کس کُشته شدند سپس منادی علی فریاد کرد: هان، زخمداری کُشته نشود، و گریزنده ای را دنبال نکنند، و به روی پُشت کننده ای نیزه نزنید، و هر کس سلاح را بیندازد در امان است، و هر کس درِ خانه‌اش را ببندد در امان است، پس علی سیاه و سُرخ را امان داد. علی توسط عبدالله ابن عباس و محمدبن آبی بکر (برادر ناتنی عایشه)، عایشه را در خانه عبدالله بن خلف خزاعی که پسرش معروف به «طلحه الطلحات» است جای داد. سپس علی نزد وی آمد و گفت: هان حمیرا (محمد همسرش عایشه را بخاطر زیباییش حمیرا خطاب میکرد)، مگر از ره سپردن نهی نشدی؟ عایشه گفت: ای پسر ابیطالب، اکنون که دست یافته‌ای ببخش. پس علی گفت: برو به مدینه و باز گرد بهمان خانه‌ات که پیامبر خدا تو را فرموده است که در آن آرام گیری. عایشه گفت: می‌کنم. پس علی هفتاد زن از (قوم) عبدالقیس در لباس مردانه همراهش فرستاد تا او را به مدینه رسانیدند. (تاریخ یعقوبی؛ از ابن واضح یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، چاپ یازدهم 1389، ج دوم، ص 76 تا 82)

1) و گروهی عُثمانی از بیعت علی امتناع ورزیدند از اینان بود سعدبن آبی وقاص (فاتح اولیه پارس)، عبدالله پسر عمربن الخطاب، قدامه بن مظعون و مُغیره بن شعبه، و از انصار کعب بن مالک و حسان بن ثابت و زیدبن ثابت و رافع بن خدیج … و نیز عبدالله بن سلام و صهیب بن سنان و اسامه بن زید … بیعت نکردند، نعمام بن بشیر هم انگشتهای قطع شده نایله زن عثمان و پیراهنی که عثمان در آن کُشته شده بود برداشت و به شام پیش معاویه گریخت. (کامل، ج3، ص 98)

عبدالله ابن زُبیر در جنگ جمل (جنگ شُتُر) به روایت «تاریخ طبری»

محمدبن جریر طبری در مورد خلافت علی ابن ابیطالب و نقشی که عبدالله ابن زُبیر بهنگام جنگ جمل داشته، روایتی همچون روایت ابن واضح یعقوبی دارد، اما با اطلاعاتی بیشتر که کوتاه شده این روایتها چنین است. طبری با روایتی از عکرمه گوید: شنیدم که عبدالله ابن عباس می گفت: «عثمان به من گفت پیش خالدبن عاص برو که در مکه است و بگو امیرمومنان سلامت میرساند و میگوید من از فلان و بهمان روز محصورم و جُز آب شور خانه‌ام را نمی نوشم و مرا از چاه رومه که با مال خود خریده ام منع کرده اند، مردم از آن می نوشند و من از آن نوشیدن نتوانم. جُز از چیزهایی که در خانه دارم نمی خورم و من چنانکه می‌بینی در محاصره ام، به او بگو با مردم حج کند و اگر نپذیرفت تو(عبدالله ابن عباس) با مردم حج کن.» گوید «من (عبدالله ابن عباس) در مکه به حاجیان پیوستم (اوایل 35 هجری)، پیش خالدبن عاص ولایتدار مکه رفتم و آنچه را عثمان با من گفته بود با وی بگفتم» خالدبن عاص گفت «من تاب دشمنی کسانی که می بینی ندارم تو با مردم حج کن که پسرعموی آن مردی- مقصودش علی ابن ابیطالب بود- و خلافت جز او به کسی نمی رسد و تو شایسته ترین کسی که این کار را از طرف وی انجام دهی (سالاری حج کنندگان).» ابن عباس گوید: من با کسان حج کردم، در آخر آن ماه بازگشتم و به مدینه آمدم که عثمان کشته شده بود و مردمان به گردن علی بن ابیطالب آویخته بودند و چون علی مرا دید مردم را رها کرد و سوی من آمد و آهسته گویی کرد و گفت «چه می بینی؟ چنانکه می بینی کاری بزرگ (قتل عثمان) رخ داده که هیچکس تاب آن نیآرد» گفتم «چنان می بینم که اینک مردم از تو صرف نظر نتوانند، اما چنان می بینم که مردم با هرکه بیعت کنند به خون این مرد متهم شود.» علی اما نپذیرفت، با وی بیعت کردند و به خون عثمان متهم شد. ("تاریخ طبری"، با ترجمه ابوالقاسم پاینده،ج6، ص 2303)

ابوالملیح گوید: آنگاه سعدبن آبی وقاص را آوردند و گفتند با علی بیعت کن. سعدبن آبی وقاص گفت: بیعت نمی کنم، تا همه مردم مدینه بیعت کنند، بخدا مایه زحمت او (خلافت علی) نخواهم شد. علی گفت: بگذارید برود. پس از آن عبدالله پسر عمر را آوردند و گفتند بیعت کن. گفت: بیعت نمی‌کنم تا همه مردم بیعت کنند. علی گفت: کفیلی بیآر. گفت: کفیل ندارم. مالک اشتر گفت: بُگذار گردنش را بزنم. علی گفت: ولش کنید، من کفیل او هستم، آنچه میدانم تو در کوچکی و بزرگی بدخوی بوده ای.

زهری گوید: بعد از بیعت مردم با علی ابن ابیطالب، آنگاه کس به طلب طلحه و زبیر فرستاد که طلحه تعلّل کرد. مالک اشتر شمشیر از نیام برآورد و گفت: بخدا یا بیعت کن یا سرت را با شمشیر می زنم. طلحه گفت: مُفرّی نیست. و بیعت کرد آنگاه زُبیر و کسان بیعت کردند. طلحه و زُبیر خواستند که امارت کوفه و بصره را به آن‌ها دهد اما علی گفت: پیش من بمانید که به حضور شما خوشدل باشم که از دوریتان ملول می شوم. و چهار ماه پس از کُشته شدن عثمان، طلحه و زُبیر سوی مکه رفتند.

عبدالله بن حسن گوید: از انصار بجُز حسان بن ثابت و کعب بن مالک و مسلمه بن مخلد و ابوسعید خدری و محمدبن مسلمه و نعمان بن بشیر و زیدبن ثابت و رافع بن خدیج و فضاله بن عبید و کعب بن عجرد که عثمانی بودند، بقیه با علی بیعت کردند. گروهی از مردم مدینه و بنی اُمیه به شام گریختند و با علی بیعت نکردند مگر آن‌ها که نتوانسته بودند. ولید و سعید با نخستین روندگان سوی مکه گریخته بودند، مروان نیز از پی آن‌ها رفته بود و کسان دیگر از پی رفته بودند. بعضی‌ها گفته‌اند که طلحه و زُبیر نابدلخواه با علی بیعت کردند و بعضی گفتند زُبیر با وی بیعت نکرد. محمد پسر سعدبن آبی وقاص گوید: طلحه می گفت: وقتی بیعت کردم شمشیر بالای سرم بود. محمد میگوید: نمیدانم شمشیر بالای سرش بود یا نه، اما میدانم که نابدلخواه بیعت کرد.

طلحه و زُبیر و جمعی از صحابه پیمبر «ای علی ، ما بشرط اجرای حدود خدا بیعت کرده ایم»

پس از آنکه علی به خانه رفت، طلحه و زُبیر و جمعی از صحابه پیش وی فراهم آمدند و گفتند: «ای علی، ما بشرط اجرای حدود خدا بیعت کرده ایم، این جماعت در خون آن مرد شریک بوده‌اند و خون ایشان را حلال کرده‌اند» علی گفت: «ای برادران، من از آنچه شما میدانید بی‌خبر نیستم ولی با جماعتی که بر ما تسلط دارند و بر آن‌ها تسلط نداریم چه کنیم، غلامان شما با اینان بپا خاسته اند و بدویانتان به آن‌ها پیوسته اند و همه در میان شمایند و هر چه بخواهند درباره شما می‌کنند. به پندار شما این کار که میخواهید شدنیست؟» گفتند: «نه» علی گفت: «بخدا من جُز رأی شما رأی دیگر ندارم، انشاء الله. این کار، کار جاهلیت است. این جماعت ریشه دارند، از آنرو که وقتی شیطان روشی پدید آرد پیروان آن از جهان معدوم نباشند اگر این کار آغاز شود مردم درباره آن چند گونه شوند، گروهی چنین رأی دارند که شما دارید و گروهی رأی دیگر دارند، و گروهی نه چنان رأی دارند و نه چنین، صبوری باید تا مردم آرام گیرند و دلها بجای خویش آید و حقّ ها گرفته شود، آرام گیرید و بنگرید چه پیش می‌آید آنگاه بیآیید.» علی با قرشیان سخت گرفت و از رفتنشان مانع شد، انگیزه وی فرار بنی اُمیه بود. جماعت (خونخواهان عثمان) از پیش علی برفتند، بعضیشان می‌گفتند: «بخدا اگر کار دنباله پیدا کند از این اشرار انتقام نتوانیم گرفت، واگذاشتن این کار بترتیبی که علی می‌گوید بهتر است.» بعضی دیگر می‌گفتند: «آنچه را برعهده داریم انجام می‌دهیم و تأخیر نمی کنیم، علی به رأی و کار خویش از ما بی‌نیاز است و با قرشیان بیشتر از همه سخت خواهد گرفت.» آنگاه منادی علی ندا داد که هر غلامی که سوی مالکان خویش باز نگردد خونش هدر است. سباییان و بدویان بغریدند و گفتند: «فردا ما نیز چنین خواهیم شد و در مقابل آن‌ها حُجتی نتوانیم آورد.» طلحه گوید: علی به روز سوم میان مردم آمد و گفت: «ای گروه بدویان سوی آبهای خودتان روید.» سباییان نپذیرفتند و بدویان اطاعت کردند.» و این بسال 35 بود. ("تاریخ طبری"، با ترجمه ابوالقاسم پاینده،ج6، ص2303 تا 2340)

آنگاه علی به معاویه در شام و ابوموسی اشعری در کوفه نامه نوشت و آنان را به اطاعت و بیعت خود فرا خواند. ابوموسی اشعری به علی نوشت مردم کوفه به اطاعت آمده‌اند و بیعت کرده‌اند و از ناخوشدلان و خوشدلان و آن‌ها که میان دو گروه بودند سخن آورد و علی کار مردم کوفه را نیک دانست. فرستاده علی سوی ابوموسی، سعید اسلمی بود و فرستاده او سوی معاویه، سبره جهنی بود که پیش معاویه رسید اما معاویه چیزی ننوشت و فرستاده را پس نفرستاد و هر وقت جوابی می‌خواست معاویه اشعاری می‌خواند که به کُشته شدن عثمان و جنگ اشاره داشت، تا ماه سوم کُشته شدن عثمان رسید آنگاه معاویه یکی از مردم بنی عبس از تیره بنی رواحه بنام قبیصه را پیش خواند و طوماری مُهرزده بدو داد که عنوان آن چنین بود: «از معاویه به علی» و بدو گفت: «وقتی به مدینه رسیدی پایین طومار را بگیر.» و آنگاه بدو گفت چه بایدش گفت و فرستاده علی را نیز روانه کرد و هر دو برون شدند و در غره ماه ربیع الاول به مدینه رسیدند، قبیصه چنانکه معاویه دستور داده بود طومار را بلند کرد و مردم برون شدند و او را می نگریستند آنگاه سوی خانه‌های خویش رفتند و بدانستند که معاویه مخالف است.