با سلام.

به سایت خانه و خاطره خوش آمدید.

میرزا ابوالقاسم قایم مقام فراهانی فرزند سید الوزراء میرزا عیسی (معروف به «میرزا بزرگ»)

میرزا ابوالقاسم قایم مقام فراهانی؛

میرزا ابوالقاسم قایم مقام فراهانی وزیر محمد شاه قاجار

(زاده 1193 ه.ق در هزاره فراهان/ قتل او در 29 صفر 1251 ه.ق در زندان)

در 29 صفر سال 1251 هجری قمری، میرزا ابوالقاسم قایم مقام فراهانی ادیب و سیاستمدار دوره قاجار به دستور محمدشاه قاجار بقتل رسید. میرزا ابوالقاسم مشاغل دیوانی را با وزارت عباس میرزا آغاز كرد. بعد از مرگ فتحعلیشاه به مقام صدارت محمدشاه رسید ولی همچون گذشته با دشمنی های درباریان كه وجود او را مانعی برای مقاصد شوم خود میدانستند، از مقام خود عزل شد. بدین ترتیب میرزا ابوالقاسم قایم مقام فراهانی در باغ نگارستان زندانی و سپس كشته شد. گفتنی است كه وی افزون بر تبحّر در سیاست و كشورداری، در شعر و ادب نیز صاحب نظر بود و از پیشروان سبک جدید ادبی ایران بشمار میرفت. «منشآت قایم مقام» از جمله آثار ارزنده اوست.

میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی فرزند سید الوزراء میرزا عیسی، معروف به «میرزا بزرگ»

فرزند سید الوزراء میرزا عیسی، معروف به میرزا بزرگ از سادات حسینی و از مردم هزاره فراهان، از توابع اراک بود. او در سال 1193 ه. ق به دنیا آمد و زیر نظر پدر دانشمند خود تربیت یافت و علوم متداوله زمان را آموخت. در آغاز جوانی به خدمت دولت درآمد و مدت ها در تهران کارهای پدر را انجام میداد. سپس به تبریز نزد پدرش، که وزیر آذربایجان بود، رفت. چندی در دفتر عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه به نویسندگی اشتغال ورزید و در سفرهای جنگی با او همراه شد و پس از آن که پدرش انزوا گزید، پیشکاری شاهزاده را به عهده گرفت. نظم و نظامی را که پدرش میرزا بزرگ آغاز کرده بود، تعقیب و با کمک مستشاران فرانسوی و انگلیسی سپاهیان ایران را منظم کرد و در بسیاری از جنگهای ایران و روس شرکت داشت.

میرزا ابوالقاسم قایم مقام جانشین پدر و دریافت لقب سیّد الوزراء و قائم مقام ؛ وزارت نایب السلطنه عباس میرزا

در سال 1237 ه.ق پدرش میرزا بزرگ قایم مقام درگذشت و بین دو پسرش، میرزا ابوالقاسم قایم مقام و میرزا موسی، بر سر جانشینی پدر نزاع افتاد و حاجی میرزا آقاسی به حمایت میرزا موسی برخاست، ولی اقدامات او به نتیجه نرسید و سرانجام میرزا ابوالقاسم به امر فتحعلی شاه به جانشینی پدر با تمام امتیازات او نایل آمد و لقب سیدالوزراء و قایم مقام یافت و به وزارت نایب السلطنه ولیعهد ایران رسید و از همین تاریخ بود که اختلاف حاجی میرزا آقاسی و قایم مقام و همچنین اختلاف «بزیمکی (خودی)» و «اوزگه (بیگانه)» به وجود آمد.

قایم مقام فراهانی که ذاتاً مردی بینا و مغرور بود با بعضی از کارهای ولیعهد مخالفت میکرد، پس از یکسال وزارت در اثر تفقین بدخواهان به اتهام دوستی با روسها از کار برکنار شد و سه سال را در تبریز به بیکاری گذراند. اما پس از سه سال معزولی و خانه نشینی، در سال 1241 ه.ق دوباره به پیشکاری آذربایجان و وزارت نایب السلطنه عباس میرزا منصوب شد.

قایم مقام فراهانی مخالف جنگ قاجارها (ایران) و روسیه

در سال 1242 ه.ق فتحعلی شاه به آذربایجان رفت و مجلسی از رجال و اعیان و روحانیون و سرداران و سران ایلات و عشایر ترتیب داد، تا درباره صلح یا ادامه جنگ با روسها، به مشورت پردازند. در این مجلس تقریباً عقیده عموم به ادامه جنگ بود. اما قایم مقام برخلاف عقیده همه با مقایسه نیروی مالی و نظامی طرفین، اظهار داشت که ناچار باید با روسها از در صلح درآمد. این نظر، که صحت آن بعدها بر همه ثابت شد، در آن روز همهمه ای در مجلس انداخت و جمعی بر وی تاختند و او را به داشتن روابط نهانی با روس ها متهم کردند. پس دوباره از کار برکنار و به خراسان اعزام شد. جنگ با روس نیز ادامه یافت و به شکست ایران انجامید؛ تا در ماه ربیع الثانی سال 1243 ه.ق برابر با نوامبر 1827 م. قوای روس به فرماندهی "گراف پاسکوویچ" تا تبریز راند. فتحعلیشاه، قایم مقام را از خراسان خواست و دلجویی کرد و با دستورهای لازم و اختیارنامه عقد صلح به نام ولیعهد عباس میرزا، به تبریز روانه نمود.

میرزا ابوالقاسم قایم مقام فراهانی در کار صلح و عقد معاهده با روس، جدیت فراوان کرد و در ضمن معاهده، تزار را حامی خانواده عباس میرزا ساخت و پادشاهی را با وجود برادران بزرگ و مقتدر دیگر در فرزندان او مستقر کرد.

«عهدنامه ترکمنچای» به خط و تنظیم و امضای قایم مقام فراهانی (1828 میلادی/1243 قمری)

«عهدنامه ترکمنچای» در پنجم شعبان 1243 ه.ق برابر 21 فوریه 1828 میلادی به خط قایم مقام تنظیم و امضا شد و قایم مقام که خود حامل نسخه عهدنامه بود، به تهران آمد و درباره آن توضیحات لازم داد و شش کرور تومان غرامت را که مطابق عهدنامه بایستی به دولت روس پرداخت شود، گرفت و بار دیگر با سمت پیشکاری آذربایجان و وزارت ولیعهد به تبریز مراجعت کرد.

قائم مقام فراهانی با عباس میرزا برای دفع فتنه در هرات (1836 میلادی/ 1249 قمری)

در گذشت عباس میرزا بهنگام محاصره هرات (1836 میلادی/ 1249 قمری)

در اوایل سال 1249 ه.ق عباس میرزا نایب السلطنه برای دفع فتنه یاغیان افغانی عازم هرات شد و قایم مقام را نیز همراه برد. عباس میرزا که بیماری سل داشت، در مشهد بستری شد و فرزند خود، محمد میرزا (بعدا محمدشاه)، را مامور فتح هرات کرد. هرات در محاصره بود که عباس میرزا درگذشت و قایم مقام، که جنگ را صلاح نمیدانست، با یار محمدخان افغانی عهدنامه صلح بست و به تهران بازگشت. محمد میرزا در ماه صفر سال 1250 ه.ق به تهران وارد شد و در همان ماه جشن ولیعهدی او به جای پدر برپا شد و ولیعهد ایران به فرمانروایی آذربایجان و قایم مقام به وزارت او عازم تبریز شدند.

درگذشت فتحعلی شاه در اصفهان (1837 میلادی/1250 قمری)

خدمات قایم مقام فراهانی برای محمدشاه

چندی نگذشت که فتحعلی شاه در جمادی الاخر سال 1250 ه.ق در اصفهان درگذشت. این خبر به آذربایجان رسید و محمدشاه (محمد میرزا) قصد عزیمت به پایتخت را کرد. قایم مقام فراهانی، جهانگیر میرزا و خسرو میرزا، دو برادر شاه را، که در قلعه اردبیل زندانی بودند، نابینا کرد و وسایل جلوس او (محمد میرزا) را فراهم آورد. در ماه رجب، در تبریز، خطبه به نام او خوانده شد و محمدشاه به زودی به همراهی قایم مقام فراهانی به تهران حرکت کرد و روز 14 شعبان 1250 ه.ق به تهران وارد شد و مجدداً مراسم تاجگذاری برگزار و قائم مقام به منصب صدارت مشغول مملکت داری شد و ظل السلطان، فرمانفرما، ملک آرا، رکن الدوله و سایر اعمام شاه و گردنکشان دیگر را به جای خود نشاند.

قتل قائم مقام فراهانی در زندان باغ نگارستان (1838 میلادی/1251 قمری)

اما با این همه خدمت به محمدشاه، صدارت قایم مقام فراهانی دیر نپایید و سخت گیریهای او و سعایت حاسدان و مخصوصاً فتنه انگیزیهای بیگانگان، عاقبت محمدشاه را بر وی بدگمان کرد تا در سال دوم سلطنت خود دستور داد او را در باغ نگارستان، محل ییلاقی خانواده سلطنتی، زندانی و پس از چند روز خفه کردند و بدین قرار به زندگانی مردی که از بزرگان ایران و «ابلغ ال مترسلین» آن زمان بود، پایان داده شد.

خصایل میرزا ابوالقاسم فراهانی قایم مقام

قایم مقام فراهانی مردی فوق العاده با هوش و صاحب فکر و ثابت عزم و خلاصه «یک دیپلمات صحیح و به معنی ایرانی» بود که به واسطه ی اطلاعات و تجارب خود، به اوضاع و احوال سیاست همسایگان ایران به خوبی آشنا و به قدر تسلط کاردینال مازارن بر لویی  چهاردهم، در مزاج شاه جوان ایران نفوذ داشت و با این حال محال بود از او امتیازاتی که به ضرر دولت باشد، به دست آورد.

انگلیسی ها یقین داشتند تا او مصدر کار است، ممکن نیست بتوان در امور داخلی ایران رخنه کرد. نویسندگان انگلیسی، که در آن تاریخ در ایران سیاحت میکردند، مانند لیوتنان کونولی، دکتر وولف و فریزر، همه در عین ستایش، قائم مقام فراهانی را به دوستی با روسها و تحریک عباس میرزا، نایب السلطنه، به سرپیچی از نصایح دوستان انگلیسی و طرح نقشه تصرف هرات متهم میکنند و حس بدبینی و دشمنی فوق العاده خود را نسبت به این مرد بزرگ، که در آن هنگام تنها کسی بود که میتوانست ایران را به خوبی اداره کند، پنهان نمیدارند.

مجموعه رسایل و منشات قائم مقام، که حاوی چند رساله و نامه های دوستانه و عهدنامه ها و وقف نامه هاست و محمود خان ملک الشعرا مقدمه ای بر آن نوشته، به اهتمام فرهاد میرزا در سال 1280 ه.ق در تهران چاپ شده است.

منبع:

- سایت "تبیان".

کتاب جهادیه قایم مقام فراهانی؛

خصوصيات اخلاقی و ويژگيهای اداری قایم مقام فراهانی

- قایم مقام علاوه بر كفايت و كاردانی كشورداری مردی بسيار فاضل و در حُسن خط و سلاست انشاء و هنر استيفا و سياق سرآمد زمان خود بود.

- او در نثر فارسی موجد سبکی تازه كه در روانی و شيرینی و متنانت بی نظير است.

- كسانيكه در زيردست قایم مقام فراهانی كار می كرده اند همه مردمانی فاضل و منشی بودند.

- وجود قایم مقام فراهانی در تبريز باعث اجتماع جمع بالنسبه كثيری از اهل فضل و انشاء در آنجا و محرک نهضتی تازه در نشر فارسی گرديده بود.

- محمد شاه بعد از آنكه با کمک و تدبير قایم مقام فراهانی بر اكثر مدعيان فائق گرديد و بر كرسی سلطنت مستقر گرديد همان راهی را رفت كه پدرش در قتل اعتمادالدوله حاجی ميرزا ابراهيم كلانتر شیرازی پيش گرفته بود و پسرش (منظور ناصرالدینشاه) در كشتن ميرزا تقی خان اميركبير پيروی نمود.

- قایم مقام فراهانی در تحكيم اساس سلطنت محمد شاه صادقانه كوشيد و كفايت و لياقت قابل توجهی از خود نشان داد. و چون شاه او را بزرگترين عامل موفقيت خويش میدانست، و مكرر حسن اعتقاد پدر خود عباس ميرزا را نسبت به قائم مقام ديده و شنيده بود او را به مقام صدارت برگزيد.

- قائم مقام طبعاً مردی مستبد به رأی و تاحدی خودخواه بود. او به زودی زمام كليه امور كشور را در دست گرفت.

- او علاوه بر اختيار داری در كليه امور كشوری و لشگری، در امور خصوصی شاه و حرمخانه و بسياری از خصوصيات زندگی وی دخالت می كرد.

- چون قائم مقام از لا اباليگری و ضعف مزاج و سستي اراده محمد شاه به خوبی اطلاع داشت، امور لشگری و كشوری را شخصاً و بدون مراجعه به شاه اداره می كرد.

- او به واسطة سوءظنی كه به غالب درباريان و اطرافيان شاه داشت، هيچ یک را در كارهای مملكت با خود شریک قرار نمی داد.

- قائم مقام فراهانی از اختياراتی كه در اثر نفوذ شخصيت خود در كشور به دست آورده بود به نفع مملكت استفاده می کرد.

منابع:

سایت "رشد و شبکه ملی مدارس ایران".

سایت "آستان قدس رضوی".

.................. ................. ............... ............... ............

"حاجی میرزا عباس آقاسی" / "میرزا شفیع مازندرانی" /

با تشکر از سایت "تبیان"، سایت "رشد از شبکه ملی مدارس ایران"، و سایت "آستان قدس رضوی" / سایت خانه و خاطره/ سروش آذرت / اسفند 1391 خورشیدی/ فوریه 2013 میلادی/