میرزا شفیع مازندرانی صدراعظم فتحعلیشاه قاجاری
با سلام. به سایت خانه و خاطره خوش آمدید.
میرزا شفیع مازندرانی و مسجد آدينه بابل
بابل هم مثل همه شهرهای مهم مسجد جامع دارد. در قديم و عهد صفوی وقتي جمعيت يك شهر به حدود 10هزار نفر می‌رسيد، برايش يك مسجد مركزی و بزرگ می ساختند كه اسمش مسجد جامع يا مسجد جمعه (مسجد آدينه) بود. مسجد جامع بابل از بناهای عهد صفوی است. در زمان فتحعليشاه قاجار زلزله آن بنا را خراب كرد و در سال 1225 قمری بود كه فتحعليشاه دستور داد مسجد را بازسازی كنند و ميرزا محمد شفيع مازندرانی صدراعظم اين كار را پيگيری كرد.
سعیدالعلمای بارفروشی (بابلی) و مرتضی شیخ انصاری
مقبره سعیدالعلمای بارفروشی، از مشاهیر فقه شیعه در قرن 13 هجری قمری، در مجاورت این مسجد قرار دارد. سعيدالعلماء آن‌قدر عالم بزرگی بود که وقتی خواستند مرتضی شیخ انصاری را مرجع شیعیان جهان كنند، او چون سعیدالعلماء را از خودش برتر می‌دانست، نامه‌ای به او نوشت و از او اجازه گرفت.
میرزا شفیع مازندرانی در خدمت آقامحمد خان قاجار
"میرزا شفیع" فرزند "حاج میرزا احمد" از خدمتگزاران نادر شاه افشار بود. اجداد میرزا شفیع از اهالی اصفهان بوده که در عصر سلاطین صفویه به علت طغیان و عصیان توسط پادشاهان صفویه به اجبار از اصفهان کوچ و در «بندپی» مازندران سکونت کردند. گفته شده است، هنگامی که "آقا محمدخان" در اطراف شهر «بابل» به جمع آوری قوا مشغول بود شب هنگام به خانه "حاج خانجان" حاکم قریه بندپی رفت و در آنجا یک قرارداد موّدت بین این دو به امضاء رسید این قرارداد توسط میرزا شفیع به رشته تحریر درآمد. سیاق نوشتار میرزا شفیع، مورد پسند آقا محمدخان قرار گرفت و از حاکم خواست که چند مدتی میرزا شفیع در خدمت او باشد. حاکم بندپی نیز با این درخواست موافقت کرد. ترقی میرزا شفیع از این لحظه آغاز و تا آخر عمر خود در دستگاه قاجاریه ادامه داشت.
دوران صدارت میرزا شفیع مازندرانی
دومین شخصی که پس از قتل "حاج ابراهیم خان کلانتر" عهده دار سمت صدارت عظما در سلسلۀ قاجار گردید "میرزا شفیع مازندرانی" بود که از سال 1215ه.ق لغایت 1234ه.ق سمت صدارت عظما را به عهده داشت. تحولات دوران میرزا شفیع مازندرانی را می توان به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم کرد:
1- تحولات داخلی
سرکوب حسینقلی خان برادر فتحعلی شاه
سال های اولیه صدارت میرزا شفیع، مقارن بود با از بین رفتن دشمنان داخلی فتحعلی شاه و تحکیم پایه های قدرت وی، اولین جرقۀ مخالفت با فتحعلی شاه پس از صدارت میرزا شفیع توسط شاهزاده "حسینقلی خان" برادر فتحعلی شاه بود که در کاشان حکومت می کرد که میرزا شفیع توانست او را سرکوب کند. از جملۀ کارهای وی، اینکه در این ایام به همراه فتحعلی شاه به خراسان و آذربایجان عزیمت کرد و به اوضاع آن بلاد سر و سامان داد.
تهاجم وهابیون به کربلا و نجف
- در دوران او بود که «وهابیون» به کربلا و نجف حمله کردند و بیش از پنج هزار نفر از شعیان کربلا را کشتند ،
- طغیان "حاجی فیروز" والی هرات
- و طغیان "یوسف کاشغری"
- و حمله وهابیون به بحرین و دفع آنها توسط سپاهیان ایران در زمان صدارت میرزا شفیع اتفاق افتاد.
تحولات در تشکیلات اداری و سازمان سیاسی توسط فتحعلی شاه
فتحعلی شاه در سال 1221ه.ق تصمیم به تعیین کابینۀ کوچکی از وزراء گرفت و علت این اقدام از یک سو:
- گسترش دیوان سالاری در دربار
- و از سوی دیگر ترس از جمع شدن قدرت در دست یک نفر بود.
2- تحولات خارجی
جنگهای ایران و روسیه/ عهدنامه گلستان
مهمترین رویداد در روابط خارجی ایران در زمان صدارت میرزا شفیع مازندرانی، رخ دادن جنگهای ایران و روسیه و جدا شدن قسمتهای از اراضی ایران به دنبال انعقاد "عهدنامه گلستان" است.
عوامل شکست ایران در جنگ با روسیه
- نزدیکی به انگلیس و فرانسه و سیاستهای ناپایدار این دو کشور،
- کشمکشهای داخلی،
- عدم حمایت کامل فتحعلی شاه از اقدامات "عباس میرزا"،
- در دست نداشتن سلاح و مهمات کافی در مقابل ارتش مجهز روسیه،
- سیاستهای ناپایدار انگلیس و فرانسه در قبال ایران، از عواملی است که موجب شکست ایران در قبال روس ها شد.
قرارداد "فین کین اشتاین " با متحدّ فرانسوی ؛ عهدنامه تیلسیت مابین فرانسه و روسیه
جلب دوستی مجدد با دولت انگلستان ؛ انعقاد پیمان مختصر انگلستان با میرزا شفیع مازندرانی
برانگیختن احساسات مذهبی ایران و عثمانی علیه روسیه بتوسط انگلستان ؛ طولانی کردن جنگهای ایران و روسیه
نزدیکی انگلستان به روسیه ؛ صلح ایران و روسیه و عهدنامه گلستان
دولت ایران برای جبران کمبود های خود به دنبال یک متحد می گشت و چون در این زمان فرانسه کشور قدرتمندی بود و از طرفی با روسیه نیز روابط خوبی نداشت، و در فکر لشکرکشی به «هندوستان» نیز بود، با فرستادن سفیر از فرانسه کمک خواست و این سبب شد تا قرار داد «فین کین اشتاین» بین دو دولت بسته شود و "ژنرال کاردن" به منظور کمک به سپاه ایران به ایران بیاید اما نزدیکی روابط فرانسه و روسیه و انعقاد عهدنامه «تیلسیت» بین دو کشور مزبور، موجب سستی ارادۀ فرانسه در حمایت از ایران شد.
لذا دولت ایران در صدد جلب دوستی مجدد با دولت انگلستان برآمد و چون پیمان بین ایران و فرانسه موجب هراس انگلیسیها شده بود لذا انگلیسیها خود نیز تمایل زیادی به این دوستی داشتند و به این دلیل "سر هارد فورد جونز" را به ایران فرستادند وی نیز پیمان «مختصر» را با میرزا شفیع مازندرانی منعقد کرد که ایران در آن متعهد شد که با کلیه کشورهای اروپایی پیمانهای خود را قطع کند.
یکی دیگر از سیاستهای انگلستان در این زمان برانگیختن احساسات مذهبی ایران و عثمانی علیه روسیه و طولانی نمودن جنگ ایران و روسیه بود که نتیجۀ آن در نهایت شکست ایران در قبال روسها و تحمیل قرار داد گلستان شد.
انگلستان برای کاستن از قدرت فرانسه، از اختلاف ایجاد شده بین فرانسه و روسیه استفاده کرده با نزدیک شدن به روسیه این کشور را در جنگ با فرانسه کمک کرد، لذا برای رها سازی قوای روسی از جنگ با ایران از در وساطت بین دو دولت وارد شده و بین دو کشور صلح ایجاد کرد.
روابط ایران با ترکیه عثمانی
- روابط ایران و ترکیه عثمانی در زمان صدارت میرزا شفیع مازندرانی،
- بیشتر تحت تأثیر سیاست دولتهای روسیه و انگلستان و تا حدودی فرانسه بود.
دولت فرانسه برای مقابله با انگلستان و روسیه و لشکرکشی به سمت هندوستان مدتی در صدد نزدیکی ایران و (کشور ترکیه) عثمانی بر آمد.
- اما چون روسیه و انگلستان به هم نزدیک گردیدند،
- سیاست ناپلئون در حمله به هندوستان ناکام ماند،
- و به دنبال آن جنگهای ایران و روسیه آغاز گردید،
- و دولت انگلستان در صدد برآمد تا اتحادی بین ایران و عثمانی بر قرار نماید.
روابط ایران و عثمانی در دورۀ صدارت میرزا شفیع مازندرانی
این روابط فراز و نشیبهایی داشته و اختلافات دو کشور عمدأ پیرامون چگونگی انتخاب برخی از حکام ایالات مرزی و رفتار عثمانی ها در قبال شیعیان در عتبات (کربلا و نجف) عالیات بود. در سال 1226 ه.ق هیئتی از رجال عثمانی به تهران آمدند و با میرزا شفیع مذاکراتی به عمل آوردند که به توافقهایی پیرامون چگونگی انتخاب حاکم شهر بغداد و عدم آزار و اذیت زوّار ایرانی در کربلا و نجف رسیدند اما مجددا به دلیل اینکه سلطان عثمانی به هنگام عقد قرار داد صلح با دولت روسیه به هیچ وجه نامی از ایران و منافع ایران منظور نکرده بود، رقابت و زد و خورد بین دو طرف آغاز گردید.
پایان کار میرزا شفیع مازندرانی
از مجموع سالهایی که میرزا شفیع در خدمت آقا محمدخان و فتحعلی شاه سپری نمود چنین بر می آید که وی در خدمتگذاری و اطاعت از این دو پادشاه ذره ای غفلت به خود راه نداده و کاملا بر طبق خواستۀ این پادشاهان قاجار رفتار کرده است و متقابلا این دو نیز احترام کامل را نسبت به وی داشتند.
میرزا شفیع مازندرانی تا سال 1234ه.ق در سمت صدارت عظما باقی بود تا اینکه در این سال در سن 75 سالگی به هنگام عزیمت فتحعلی شاه از «چمن سلطانیه» به سمت تهران در منزلگاه سلطانیه مریض و به قزوین انتقال یافت و در این شهر وفات یافت و جنازۀ وی جهت دفن در عتبات عالیات به عراق ارسال گردید.
تنها وارث میرزا محمد شفیع مازندرانی به هنگام مرگ دختر وی بود که فتح علی شاه وی را به عقد ازدواج "همایون میرزا" متخلص به "حشمت" پسر شانزدهم خود در آورد و در واقع کلیه ما یملک میرزا شفیع مازندرانی در اختیار فرزند فتحعلی شاه قرار گرفت.
منابع: جستاری از رحمان فتاح زاده از سایت «پژوهشکده باقرالعلوم»؛ جستار جواد بیژنی از سایت «همشهری».
(پژوهش، گردآوری، تدوین و پیرایش از رضا زینتی(سروش آذرت)/ 6 آذر 1394/ 27 نوامبر 2015)
========== ========== ========== ========== ========== ==========
با تشکر از سایت همشهری و پژوهشکده باقرالعلوم و آقایان رحمان فتاح زاده و جواد بیژنی/ سایت خانه و خاطره/ سروش آذرت(رضا زینتی)/ 6 آذر 1394 / 27 نوامبر 2015 میلادی/