با سلام.

به سایت خانه و خاطره خوش آمدید.

سیّد حسن تقی زاده

از رجال سیاسی عصر مشروطه

سیّد حسن تقی زاده

سيد حسن تقیزاده مبتکر تقليد از غرب

(زاده شهريور 1256 خورشیدی در تبريز / وفات در 8 بهمن 1348 خورشیدی / در 92 سالگی )

در بررسی رجال عصر مشروطه ، سيد حسن تقیزاده از چهرههای مؤثر به شمار میرود. وی كه در بين چهرههای روشنفكر غربگرا، از شهرت خاصی برخوردار است، نه تنها شعار «از ناخن پا تا موی سر بايد غربی شد» را سر داد، بلكه به تعبير خود «اولين بمب تقليد از غرب را در ايران منفجر كرد» و در نهايت به اين آموزهها نيز عمل نمود.

سيد حسن تقیزاده از چهرههای صاحب نام و ذی نفوذ در دستگاه وابسته ماسونی بود و تا مرتبه «استاد اعظم»ی ترقی كرد و از همين راه عدهای از اهل قلم و فرهنگ اين مرز و بوم را به تشكيلات فراماسونری رهنمون ساخت؛ هر چند برای فرار از بيان واقعيات تاریخی و كتمان وابستگیاش به لژهای ماسونی، تجاهل كرده و آن را افسانهای بيش نمیخواند! تقی زاده از جمله عاملان انحراف نهضت مشروطه به سمت اميال سياسی انگلستان و از عوامل توفيق نقشههای سياسی آن كشور در ايران طی یک دوره 50 ساله پس از مشروطيت به شمار میرود ....

تقی زاده در دارالفنون تهران تحصيل كرد و از جوانی رشتههای مختلف تحصیلی را در كنار زبانهای عربی و انگلیسی فرا گرفت. از ابتدای جوانی به الگوهای غربی گرايش يافت. او خود گفته است كه «از 16 سالگی درصدد رهایی از تقليد و اطاعت كوركورانه تعبدی بوده است.» چند سال بعد بر اثر آشنایی با آثار نويسندگان تجدد خواه به علوم جديد غربی و انديشههای اروپایی و تفكر تجدد طلبانه تمايل يافت. او در 24 سالگی مدرسهای به نام «تربيت» را با هدف ترويج انديشههای غربی در تبريز تأسيس كرد، اما مخالفت روحانيون و مردم مذهبی مانع كار مدرسه شد. تقی زاده سپس به کمک بعضی دوستان و همفكران خود كتابخانهای تأسيس كرد و در آن علاوه بر كتابهای دینی، كتابهای فرنگی نيز به معرض فروش گذاشت. كتابخانه وی به سرعت به مركزی برای رفت و آمد «متجددان» و همچنين آزاديخواهان آذربايجان تبديل شد. اين كتابخانه در حوادث مشروطه مورد حمله مردم قرار گرفت و به آتش كشيده شد. تقیزاده سپس دو هفته نامه «گنجينه فنون» را به كمك همفكران خود منتشر كرد. اما اين نشريه نيز پس از یک سال و نيم انتشار به دليل شيوع وبا در ايران و عزيمت نامبرده به خارج از كشور تعطيل شد.

تقیزاده به تركيه عثمانی، لبنان، سوريه، مصر و منطقه قفقاز رفت و با نويسندگان و محافل فرهنگی اين كشورها و همچنين با نويسندگان نشريات فارسی زبان به گفتگو و تبادل نظر پرداخت. او در كشاكش جنبش مشروطه به تبريز بازگشت و در صف آزاديخواهان تبريز قرار گرفت. پس از پيروزی جنبش مشروطه و افتتاح اولين مجلس شورای ملی به نمايندگی از سوی تجار تبريز انتخاب شد و در فرصت كوتاهی توانست رهبری جناح اقليت روشنفكر و تجدد خواه مجلس را بر عهده بگيرد.

او از پيمان منعقده ميان روسيه و انگلستان برای تقسيم ايران (در1286 ش. موسوم به قرارداد 1907 میلادی) دفاع كرد. در تدوين متمم قانون اساسی ايران نيز نقش داشت و با مداخله روحانيون در مجلس برای نظارت و انطباق قوانين با موازين شرعی مخالفت كرد و از همين زمان نام او به عنوان یک سياستمدار مخالف اعتقادات مذهبی بر سر زبانها افتاد. اين رويكرد وی به سرعت مورد توجه سفارتخانههای خارجی ذينفع در تحولات ايران قرار گرفت. او پس از به توپ بستن مجلس توسط نظاميان روس از بيم جان خود به سفارت انگلستان پناهنده شد (تير 1287 شمسی) و از آنجا با وساطت اين سفارتخانه توانست از طريق بندرانزلی به باكو و تفليس برود. او در اين سفر به فرانسه و انگلستان نيز رفت و در لندن از حمايت ادوارد براون ـ مستشرق و جاسوس انگليسي ـ برخوردار شد.

براون و تقیزاده و جمعی از نمايندگان مجلس انگلستان با تشكيل "كميته ايران" تلاش كردند تا سياستهای بريتانيا در قبال جنبش مشروطه را هدفمند سازند. تقیزاده با عضويت در تشكيلات فراماسونری و با توجه به نفوذ گسترده آن در ميان «منورالفكر»های ايرانی در خارج و داخل كشور و خصوصاً در ميان طیفی از مشروطهخواهان، توانست به داخل جنبش مشروطه راه يافته و نقش خود را ايفا كند. او در 1287 ش. با رتبه درجه يك به عضويت «لژ بيداری ايرانيان» درآمد. اين لژ در اواسط سال 1285 ش. توسط 10 نفر از فراماسونرهای ايرانی و فرانسوی در تهران شكل گرفت و در 15 آبان 1286 شمسی از سوی شرق اعظم به رسميت شناخته شد و سند شناسایی رسمی آن در 30 آبان همان سال به تهران ارسال شد.

بر اساس اسناد موجود در 27 ارديبهشت 1287 شمسی، سيد حسن تقیزاده به عضويت «لژ بيداری ايران» درآمد. وی در سالهای بعد به سمت استادی اعظم لژ نيز نايل آمد. تقیزاده در اواسط 1287 ش. در پی تشديد قيام مردم بر ضد محمد علی شاه مخفيانه به تبريز بازگشت. در آن زمان مشروطه خواهان تبريز حول شخصيتهایی چون ستارخان و باقرخان گرد آمده بودند و تقی زاده تنها مورد توجه اقلیتی از روشنفكران جنبش مشروطه قرار گرفت.

پس از فتح تهران و خلع محمد علی شاه در 1288 ش. تقیزاده از سوی چهرههایی چون عضدالملك (نايبالسلطنه)، محمد ولی خان تنكابنی، سردار اسعد بختياری به تهران دعوت شد تا در كميتهای كه هدفش اداره موقت كشور و فرو نشاندن خشم و تندروی مشروطه خواهان بود فعاليت كند.

سیّد حسن تقی زاده نفر دوم از چپ و دیگر نمایندگان مجلس اول/ نگاره از سایت روزگار نو؛

عده ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی از راست: محمد تقی مخبرالملک (هدایت)، محمد مظاهر، میرزا آقا فرشچی، ابراهیم آقا تبریزی، مرتضی قلی نایینی، حسن وثوق الدوله ، رضا مهدوی، صادق صادق، حسنعلی کمال هدایت، تقی زاده و حسن بانکی

اعتدالیون و انقلابیون مجلس دوم

در همين سال تقیزاده در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی به نمايندگی از مردم تبريز به مجلس راه يافت. در اين دوره اختلاف ميان دو جناج موسوم به اعتداليون و انقلابيون، نمايندگان را به صف بنديهای خصومت آميز سوق داد. بحثهای مربوط به اصلاحات ارضی، اعطای املاک زراعی به كشاورزان و همچنين دخالت يا عدم دخالت دين در سياست، نمايندگان مجلس را رو در روی يكديگر قرار داد. دستگيری و اعدام آيت الله شيخ فضل الله نوری پرچمدار مشروعيت در نهضت مشروطه ـ مرداد 1288 خورشیدی- و همچنين ترور آيتالله سيد عبدالله بهبهانی مقتدرترين رهبر جنبش مشروطه و رهبر جناح مخالف تقیزاده ـ تير 1289 خورشیدی ـ نتيجه اين رويارویی بود.

در جلد دوم كتاب ظهور و سقوط سلطنت پهلوی آمده كه شيخ فضل الله نوری به دستور كميتهای به شهادت رسيد كه حسينقلي خان نواب، سيد حسن تقيزاده، حسن وثوقالدوله، ابراهيم حكيمالملك، محمد ولی خان تنكابنی، سردار اسعد بختياری و چند نفر ديگر عضو آن بودند.

پس از اين حوادث، تقیزاده به دشمنی با روحانيت متهم شد و مرحوم آخوند خراسانی و عدهای از علمای نجف به «فساد مسلك سياسی تقی زاده و عدم شايستگي او در مجلس و لزوم خروج او از ايران فتوا دادند. در پی اين تحولات تقیزاده رهسپار تبريز شد تا بحران فرو نشيند اما خشم افكار عمومی نسبت به وی سبب خروج او از كشور و عزيمتش به استانبول شد.

تقيزاده طی یک سال و نيم اقامت در اين شهر با محافل تجدد خواه و روشنفكر، معاشر بود. او با مورگان شوستر مستشار امريكایی كه برای ورود به ايران و تصدی امور مالی كشور آماده سفر به تهران میشد، ملاقات كرد. سفری هم به پاريس و لندن داشت و طی 6 ماه اقامت خود در انگلستان با ادوارد براون و چهرههای دخيل در مسايل ايران ديدار و گفتگو كرد.

به هنگام اولتيماتوم روسيه به دولت ايران برای اخراج مورگان شوستر ـ آذر 1290 خورشیدی ـ كه موجی از خشم و نفرت مردم و علما را به همراه آورد، تقیزاده از اروپا طی نامهای ضمن حمايت از روسيه از دولت و مجلس خواست اولتيماتوم را پذيرفته و از روسيه عذرخواهی كنند. وی در همين سفر بود كه در جريان انتخابات دوره سوم مجلس شورای ملی غياباً به نمايندگی مجلس انتخاب شد! اما به ايران باز نگشت و در ارديبهشت 1292 خورشیدی در آستانه وقوع جنگ جهانی اول رهسپار امريكا شد.

با شروع جنگ جهانی اول دوره تازهای در زندگی تفیزاده آغاز شد. دولت آلمان كه قصد داشت سياستهای انگليس و روسيه را خنثي كند و نقشههای خود را در همه جبههها از جمله در خاورميانه و ايران به اجرا درآورد، برقراری تماس با همه سياسيون مطرح در عرصه تحولات سياسی ايران را آغاز كرد.

ظاهراً از نظر دولت آلمان تقيزاده از عناصر مؤثر در اجرای اين سياست بود. و با وی از طريق واسطهای تماس حاصل شد و تقيزاده در 10 دی 1293 خورشیدی ـ نخستين سال جنگ جهاني اول ـ از آمريكا خارج شد و با يك کشتی هلندی رهسپار برلين شد. او در آلمان توانست جمعي از ايرانيان ملیگرا را به دور خود جمع كند و نشريه «كاوه» را انتشار دهد و «كميته مليون ايرانی» كه هدفش بسيج نيروهای سياسی به كمك آلمان و آزاد كردن ايران از اشغال روسيه بود، تشكيل دهد. برخی از مورخين، تقیزاده را در اين سالها جاسوس انگليس در آلمان لقب دادهاند.

مجلس چهارم/ 1300 خورشیدی

تقیزاده در سالهای جنگ اول جهانی به روزنامهنگاری، سازماندهی نيروها، تماس با اشخاص با نفوذ سياسی پرداخت و سفرهایی به اروپا انجام داد. او حتی در مجلس چهارم نيز كه در تير 1300 خورشیدی افتتاح شد و در انتخابات آن به طور غيابی گزينش شده بود، شركت نكرد.

در بهمن 1300 خورشیدی به دستور قوامالسلطنه نخستوزير وقت هيأتي از ايران برای انجام مذاكرات دوستانه و انعقاد قراردادهای سياسی و بازرگانی با دولت شوروی به مسكو رفت. به درخواست قوام، تقيزاده از برلين رهسپار مسكو شد و رياست اين هيأت را برعهده گرفت. در پايان اين مأموريت، تقیزاده مجدداً رهسپار برلين شد. او در اين شهر با یک دوشيزه آلمانی ازدواج كرد.

رويدادهایی مانند تثبيت اقتدار رضاخان، محو شدن سلسله قاجار، و سپس انتخاب غيابی، مجدد تقیزاده برای ورود به پنجمين دوره مجلس شورای ملی، عواملی بودند كه باعث شد وی به سفر 14 ساله خود در اروپا و امريكا و از جمله به اقامت 9 ساله خود در آلمان خاتمه دهد و در تابستان 1303 خورشیدی به تهران باز گردد.

تقيزاده پس از حدود یک دهه دوری از كشور با فضای سياسی تازهای در ايران روبرو شد. در مجلس پنجم اعضای حزب جديد التأسیسی كه عمدتاً جوانان تحصيل كرده در غرب و طرفدار انديشههای غربی بودند و از مشی جدایی دين از سياست تبعيت میكردند، به تقیزاده نزدیک شدند. اين در حالی بود كه اين حزب از حمايت رضاخان نيز برخوردار بود. رضاخان حتی يكبار به منزل تقیزاده رفت و در زمينه تغيير سلطنت از قاجاريه به پهلوی در كشور و نيز «اصلاحات و توسعه» با وی مشورت كرد. تقیزاده در عصر رضا شاه پهلوی به مناصب مهمی چون استانداری، وزير مختاری، سفارت و وزارت رسيد.

اصلاحات و توسعه رضاخانی

در برنامههایی كه رضا شاه از آن به عنوان «اصلاحات و توسعه» ياد میكرد همكار نزدیک او بود. وی در دی 1307 به توصيه تيمورتاش وزير دربار رضاخان والی خراسان شد و در تير 1308 خورشیدی به عنوان وزيرمختار ايران عازم لندن شد و در فروردين 1309 خورشیدی به عنوان وزير طرق و شوارع ـ وزير راه ـ به كابينه مخبرالسلطنه هدايت راه يافت. در مرداد همان سال با حفظ سمت وزير ماليه شد. او در همين سمت بود كه در 1312 خورشیدی، قرارداد دادرسی را با شرایطی خلاف منافع كشور تجديد كرد و موجی از لعن افكار عمومی را تا پايان به جان خريد. تقیزاده تصميم اين قراداد را به عهده رضاشاه دانسته و خود را «آلت فعل» او تلقی كرده است، ولی طيف وسیعی از نمايندگان مجلس او را «عامد و عامل » خواندند.

تقیزاده پس از انعقاد قرارداد تجديد دارسی از وزارت بركنار شد و در دی همان سال به عنوان وزيرمختار رهسپار فرانسه شد و به تعبيری از ايران دور شد. اما اين سمت دوامی نداشت و تقیزاده به دليل ناتوانی در جلوگيری از نشر مطالب انتقادی عليه رضاشاه در مطبوعات فرانسه، در مرداد 1314 خورشیدی بركنار شد.

او رهسپار برلين شد و یک سال در اين شهر ماند. سپس به كمك حسين علاء سفير ايران در لندن و «سر دنيس راس» رئيس مؤسسه مطالعات شرقی در لندن توانست به عنوان مدرس زبان فارسی و تاريخ ايران به تدريس در دانشگاه بپردازد. او تا پايان سلطنت رضاخان به تهران بازنگشت و به مدت 6 سال در دانشگاههای انگليس به تدريس مشغول بود.

سیّد حسن تقی زاده ويلچر نشين در سفر حج؛

اشغال ایران/ تبعید رضاشاه

جنگ جهانی دوم، سقوط رضاشاه، اشغال ايران، تغيير فضای سياسی كشور، تشكيل كابينه فروغی و بر سر كار آمدن دوستان تقیزاده، دوباره او را به دنيای سياست باز گرداند. تقیزاده در آبان 1320 خورشیدی وزير مختار ايران در فرانسه و چندی بعد سفير كبير در آن كشور شد.

او در سالهای نيمه اول دهه 1320 در دفاع از مواضع حكومت محمد رضا پهلوی در سازمانهای بينالمللي فعال بود. در رويارویی با حوادث آذربايجان و دفاع از شكوائيههای حكومت شاه از روسيه در شورای امنيت سازمان ملل، تلاشهای فراوانی كرد.

او در 1323 سفير كبير ايران در انگلستان شد و در 1326 به عنوان نماينده مردم تبريز به مجلس پانزدهم راه يافت. تقیزاده در مهر اين سال وارد تهران شد و در مجلس به خاطر حمايت از تمديد قرارداد نفت به خيانت و عامليت انگليس و تبانی به زيان كشور متهم شد. او در مجلس پانزدهم منزوی بود.

ملاقات رجال سالخورده با شاه: تقی زاده، حکمت، عیسی صديق، علی اکبر سیاسی/ نگاره از سایت روزگار نو؛

سیّد حسن تقی زاده رییس مجلس سنا

در 1328 خورشیدی در اولين انتخابات مجلس سنا به عنوان یکی از سناتورهای تهران انتخاب شد و تا 1346 در اين سمت باقی ماند. او 6 سال از اين مدت از جمله دوره بحرانی ملی شدن صنعت نفت ، رئيس مجلس سنا بود و در اين سمت با ملی شدن صنعت نفت مخالفت میورزيد.

تقيزاده سپس در سال 1346 به دليل افشا شدن اسامی و اسرار فراماسونهای ايرانی توسط ساواک كه برای تضعيف نفوذ انگليس و تقويت نفوذ آمريكا صورت گرفت، به بهانه كهولت سن، فعاليت سياسی را كنار نهاد و خانه نشين شد. او در سالهای پايان عمر خود فلج و ويلچر نشين شد و در 8 بهمن 1348 خورشیدی در 92 سالگی درگذشت.

(منبع از: سایت "موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی")

.................. ................. ............... ............... ............

با تشکر از "سایت موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی" و "سایت جامعه و سیاست" و "روزگار نو" / سایت خانه و خاطره/ سروش آذرت/ مهرماه 1388 خورشیدی/ 2009 میلادی/